De term katholiek komt niet uit de Bijbel. De kerkvaders hebben hem gebruikt om de wereldwijde kerk aan te duiden als geheel van de plaatselijke of regionale kerken. Vincentius, een tijdgenoot van Augustinus, gaf de volgende definitie van katholiciteit: „Datgene wat overal, altijd en door allen wordt geloofd.”De katholiciteit van de kerk behoort tot de kern van de christelijke belijdenis. De geloofsbelijdenis van Nicea zegt: „En [ik geloof] één heilige, katholieke en apostolische kerk.” Deze geloofsbelijdenis geeft inhoudelijk weer wat door alle christenen overal en altijd geloofd is.

De vier kenmerken van de kerk –eenheid, heiligheid, katholiciteit en apostoliciteit– zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. De kerk kan alleen katholiek zijn als ze ook één, heilig en apostolisch is. Katholiciteit is wel iets anders dan eenheid. Eenheid betekent dat er maar één kerk is en dat alle leden één zijn in Christus. Katholiciteit betekent dat die ene kerk universeel is; zij is er overal en altijd, zij is bestemd voor alle mensen. De kerk is geen doel in zichzelf, zij is op weg naar het Koninkrijk van God. Dat plaatst de katholiciteit in eschatologisch perspectief.

Ook de gereformeerde geloofsbelijdenissen schuwen de term ”katholiek” niet. Vier elementen markeren de gereformeerde positie: De kerk is katholiek vanwege het ene Hoofd, Christus, vanwege de eenheid van de kerk die zich uitstrekt over de hele wereld en van de schepping tot de voleinding en vanwege de eenheid van het geloof ondanks verscheidenheid. Ten slotte sluit de gereformeerde reformatie aan bij de confessie van de vroege kerk en wil zij de katholieke kerk zuiveren.

Kerkontbindend element

Theologisch is het genadeverbond van God de dragende grond van de katholiciteit. Als de gereformeerde traditie Israël als Gods volk in het Oude Testament kerk noemt, is dat niet per se een vorm van vervangingstheologie. Beschouwd vanuit het ene genadeverbond is het een erkenning van de eenheid van het lichaam van Christus voor en na Zijn komst. Juist de verbondstheologie maakt de gereformeerde theologie ‘tot in de botten’ katholiek. Helaas is Israël niet altijd in beeld gebleven.

Hoewel de gereformeerde positie met recht katholiek genoemd kan worden, heeft dat toch niet geleid tot kerkelijke eenheid, maar tot een repeterende breuk. Hoe is dat mogelijk? Zijn er schismatieke elementen in de gereformeerde theologie? Het sola scriptura zelf roept spanning op met de katholiciteit, maar is tegelijk onopgeefbaar voor de apostoliciteit. Herman Bavinck merkt op dat er „in het Protestantsch beginsel naast een kerkhervormend een kerkontbindend element [ligt].”

Ik noem drie schakels in de gereformeerde traditie die de ketting van de katholiciteit verzwakken: op het niveau van de kerk als geheel, van de kerkverbanden en van de gemeenten.

1. De gereformeerde ecclesiologie zet in bij het lichaam van Christus; daardoor verschuift de katholiciteit van de zichtbare gestalte van de kerk naar de onzichtbare geloofswerkelijkheid. De kracht van die switch ligt daarin dat de katholiciteit sterker dan bij Rome met de inhoud van het christelijke geloof wordt verbonden, maar de zwakheid daarin dat een onzichtbare eenheid en katholiciteit gemakkelijk een excuus wordt voor de schrijnend zichtbare verdeeldheid.

Als tegenwicht wil ik pleiten voor een heroriëntatie op de kerk als het zichtbare lichaam van de gekruisigde en opgestane Christus. In de gereformeerde theologie valt zo veel nadruk op het Hoofd dat de ledematen elkaar uit het oog verliezen en elkaars pijn niet meer voelen.

Covenanters

2. De geschiedenis van de Reformatie heeft aan de protestantse kerken een nationaal karakter gegeven. Het was de intentie om de nationale grenzen te overstijgen, denk aan de internationale synode van Dordrecht (1618-1619). Het nationale kerkbesef heeft echter diep wortel geschoten in het onderbewustzijn van gereformeerde christenen. Dat is aan de namen te zien: Nederlandse Hervormde Kerk, Canadian Reformed, Iglesia Nacional Presbiteriana de Mexico.

Nu is er om redenen van taal, cultuur en geschiedenis niets tegen regionale of nationale denominaties, maar uiteindelijk leidt het wel tot verbrokkeling van de katholieke kerk, zeker als de notie van het verbond op de natie betrokken wordt, denk aan de Covenanters in Schotland of Willem de Zwijgers ”verbond met de Potentaat der potentaten”.

Een heroriëntering op Israël als het unieke volk van God is nodig als tegenwicht tegen dit schismatieke element in de traditie. Er schuilt in het gereformeerde nationalisme een antisemitische trek. Dat de kerk de plaats van Israël heeft ingenomen, is een dwaling, maar dat Nederland, Schotland of Zuid-Afrika in de plaats van Israël gekomen is, is een ketterij.

3. De gereformeerde kerkorde legt bij de ambtstheologie een sterk accent op de gemeente. Tegenover het machtsmisbruik bij Rome stelt de gereformeerde kerkorde naast de dienaar van het Woord ook oudsten aan om tirannie te weren.

De gereformeerde traditie is op dit punt op de Schrift gefundeerd. Toch heeft dit accent –gekoppeld aan de democratisering en de mondigheid na de verlichting– ertoe geleid dat het ambtelijk gezag is gerelativeerd. In het Nieuwe Testament komt het ambt niet uit de gemeente op, maar is het is een ”charisma”, een gave van Christus aan de gemeente. Het ambt vertegenwoordigt Christus. De gemeente moet er daarom steeds aan herinnerd worden dat Christus –in het ambt, in de sacramenten en vooral door het Woord– werkelijk present is.

Herziene Statenvertaling

Het is gemakkelijk om de katholiciteit van de kerk te belijden zolang dat geen concrete gevolgen heeft. Wij mogen geen vrede hebben zolang de gereformeerde kerk nog verdeeld is en zolang de wereldwijde katholieke kerk – dat wil zeggen allen die de naam van Christus belijden – nog niet naar Gods Woord gereformeerd is. Maar misschien moeten we dichter bij huis beginnen. Laat ik drie concrete dingen noemen.

1. Het belijden van de katholiciteit van de kerk impliceert een verlangen om dienstbaar te zijn. Het isolement van de gereformeerde gezindte leidt tot zelfgenoegzaamheid en is geen garantie tegen innerlijk bederf. Reformatorische christenen vinden het lastig om met verschillen om te gaan omdat zij zichzelf niet zien als een klein onderdeel van een veel groter geheel. Door de introverte houding wordt het erfgoed van de Reformatie niet vruchtbaar gemaakt voor anderen.

Om het nog iets concreter te maken: kan de Herziene Statenvertaling niet vruchtbaar gemaakt worden voor een bredere doelgroep en wat mag dat kosten? De spelling van de Bijbelse namen sluit niet aan bij de NBV. Je zou zelfs ter wille van de katholiciteit een reformatorisch sjibbolet kunnen opgeven en denken aan het gebruik van ”Heer” in het besef dat de gereformeerde vaderen geen enkele moeite hadden om ”Heer” te zingen.

2. Een ander concreet punt is onze houding tegenover rooms-katholieke christenen. Wij moeten de gereformeerde belijdenis van de volstrekte uniciteit van het werk van Christus laten staan. Toch mogen wij niet uit het oog verliezen dat in de secularisatie rooms-katholieke christenen erg dichtbij staan. Zij belijden het geloof in de Vader, de Zoon en de Heilige Geest.

Nog concreter: de oproep van de Protestantse Kerk in Nederland om een nationale synode te houden in 2010 verdient steun. Het is wel vreemd dat de rooms-katholieken van die vergadering worden uitgesloten uit vrees dat kerken ter rechterzijde zullen afhaken.

3. Een laatste aspect waarin de concreetheid van de katholiciteit van de kerk tot uitdrukking zou kunnen komen, is de kanselruil. Zou er niet meer gevoel van urgentie moeten zijn op dit punt? Wat een zegen zou het zijn als predikanten en kerkenraden spontaan elkaars kansels openstellen voor allen die het Woord verkondigen in overeenstemming met de gereformeerde belijdenis. We kunnen nog zo veel van elkaar leren.

Tien stammen

De kracht en de kwetsbaarheid van de gereformeerde positie hangen naar mijn overtuiging samen met de gereformeerde verbondstheologie. De kwetsbaarheid is ook een gevolg van de historische oriëntatie. Alleen als de blik op de toekomst gericht wordt, kan de verdeeldheid worden overwonnen.

Wij mogen het nog niet door het Woord gereformeerde deel van de katholieke kerk niet vergeten in ons gebed en in onze persoonlijke contacten. Met heimwee naar Rome of de invoering van een bisschop zijn we echter niet geholpen. We moeten niet terug naar Rome, maar terug naar Jeruzalem. Gans Israël zal zalig worden.

Paulus haalt in Romeinen 9 Hosea aan als hij zegt dat God zijn uitverkorenen roept, niet alleen uit de Joden, maar ook uit de heidenen. „Ik zal Niet-Mijn-volk noemen: Mijn volk, en de Niet-geliefde: Geliefde.” In Hosea slaan de namen Lo-Ammi en Lo-Ruchama op de tien stammen. Nemen de volken de plaats in van de tien stammen? Of bedoelt de apostel dat God Zijn belofte aan het in de volken opgeloste Israël in vervulling doet gaan door mensen uit de hele wereld in te lijven in Zijn verbond? Als de tien stammen niet meer te traceren zijn, dan redt God nog liever alle volken dan een van Zijn beloften aan Israël ter aarde te laten vallen.

„Ik zag en ziet een grote menigte uit alle naties en stammen en volken en talen, vóór de troon en vóór het Lam, bekleed met witte gewaden, en palmtakken in hun hand” (Op. 7:9). Dat is de katholiciteit van de kerk. Aan ons de roeping om het niet lijdelijk af te wachten, maar om het ”presentia realis” te laten zijn, omdat Christus werkelijk present is in Zijn Woord.

De auteur is universitair docent theologie aan de Universiteit Utrecht.