Een rode lijn van speculatie

Sinds Barack Hussein Obama successen begon te boeken in de race om het Witte Huis, heeft de gekte toegeslagen. Natuurlijk eerst en vooral in de Verenigde Staten. Maar ook in Europa brak de ”Obamania” door. Culminerend in de overwinning op 4 november vorig jaar, toen de zwarte politicus het Amerikaanse presidentschap in de wacht sleepte. De opwinding over het electorale succes van Obama vertaalde zich ook in een kloeke reeks boeken. Al vrij snel na de officiële kandidaatsstelling voor het presidentschap verscheen een herdruk van Obama’s autobiografie ”Dromen van mijn vader”. Ook zijn boek ”De herovering van de Amerikaanse droom”, waarin hij zijn politieke filosofie uitwerkt, rolde opnieuw van de pers.

Zijn autobiografie gaf Barack Obama als motto de tekst uit 1 Kronieken 29:15 mee: „Want wij zijn vreemdelingen en bijwoners voor Uw aangezicht, gelijk al onze vaders.” Hij beschrijft in het boek vooral hoe hij als gekleurde Amerikaan, zoon van een zwarte vader en een blanke moeder, op zoek gaat naar de zin van het leven.

Hippietijdperk Die zoektocht verloopt divers. Enerzijds vertelt Obama -overigens in niet altijd even nette bewoordingen- hoe hij in de nadagen van het hippietijdperk met drank en softdrugs in aanraking kwam. Anderzijds geeft hij een beeld van zijn streven naar sociale gerechtigheid door zich aan te sluiten bij een organisatie die in achterstandswijken van Chicago werkzaam is.

Uitgebreid staat de voormalige senator stil bij zijn keuze voor het christelijk geloof. Aanvankelijk bezocht hij kerken in Chicago vooral om pragmatische redenen. Het contact met de protestantse gemeenschap bezorgde hem een welkom platform om zijn sociale plannen uit te voeren en protestacties te organiseren.

Tot hij in aanraking kwam met de Trinity Church, de gemeente van dominee Jeremiah Wright. Diep wordt Barack Obama geraakt als de kerkgangers, ondanks hun grote sociale problemen, een danklied voor God aanheffen omdat Jezus hen niet losliet toen zij Hem wél loslieten. „Ik keek naar beneden en zag de oudere van twee jongetjes naast me, zijn gezicht ietwat gespannen terwijl hij me een papieren zakdoekje aanreikte. Naast hem wierp zijn moeder glimlachend een blik op me voordat ze weer naar het altaar keek. Pas toen ik het jongetje dankte, merkte ik dat de tranen me over de wangen rolden.”

Tijdens de verkiezingscampagne zou Obama openlijk afstand van ds. Wright doen. De predikant, die Barack en Michelle Obama in het huwelijk verbond en hun beide dochters doopte, liet zich zeer kritisch uit over de Amerikaanse rassendiscriminatie. Ook door zijn uitspraken over de aanslagen van 11 september 2001 kwam de voorganger zwaar onder vuur te liggen. Volgens Wright hadden de Verenigde Staten de terreuracties aan zichzelf te wijten: „Amerika kan geen terrorisme plegen op andere volkeren en dan verwachten dat er geen reactie volgt.”

Pragmatische houding De Amerikaanse auteur Stephen Mansfield wijdde een compleet boek aan de geloofsovertuiging van de nieuwe president. Onder de titel ”Barack Obama - zijn droom - zijn geloof” beschrijft hij uitvoerig hoe Obama met de Trinity Church in contact kwam. Inderdaad eerst vooral uit pragmatische overwegingen, zoals de senator ook later zelf zou toegeven. „Vrienden vertelden hem dat zijn werk in de South Side-gemeenschap (de achterstandswijk waar Obama werkzaam was, red.) beter zou gaan als de mensen hem in de kerk zagen, als ze wisten waar hij zijn geloof ontving. Obama nam deze raad ter harte”, aldus Mansfield.

Ook politiek gezien was de keuze voor de zwarte Trinity Church logisch, redeneert de Amerikaanse auteur. „Als Obama een andere kerk zou hebben bezocht, zou hij een christendom hebben horen verkondigen dat zich wil terugtrekken uit de werkelijkheid, op zoek naar een geestelijke reis die losstaat van de wereld. (…) In plaats daarvan aardde hij in Trinity onder leiding van Jeremiah Wright en vond hij de theologische erkenning van zijn politieke liberalisme. (…) Hij vond wat hij zocht. Trinity was activistisch, politiek liberaal en verkondigde een Bijbelopvatting die persoonlijk geloof fundeerde in een opdracht de wereld te veranderen.”

Ondanks zijn aanvankelijk pragmatische houding werd Obama gaandeweg ook inhoudelijk door de boodschap van Trinity Church getroffen. Mansfield: „Hij was naar Trinity gekomen met een rusteloos hart dat verlangde naar dat waarin het scepticisme en atheïsme van zijn opvoeding hem niet had voorzien. De meer dissonante verklaringen van ds. Wright buiten beschouwing gelaten, werden het mededogen en de ontferming van Jezus Christus teder gepreekt in Obama’s beleving.”

Heftige kritiek Nogal wat Amerikaanse christenen vinden die beleving in strijd met de ethische standpunten die Obama erop nahoudt. De president verklaarde nog voor zijn aantreden dat een van zijn eerste daden als staatshoofd zal zijn het ondertekenen van een wet die de mogelijkheden voor abortus verruimt. Ook de homobeweging kwam hij tegemoet, onder andere door homoseksuelen te benoemen op belangrijke posten in de ambtenarij. En wellicht het belangrijkste bewijs van zijn sympathie voor homo’s vormde het verzoek aan de omstreden homoseksuele bisschop Gene Robinson om afgelopen zondag een gebed uit te spreken tijdens een bijeenkomst met Obama op de trappen van het Lincolnmonument in Washington.

Al tijdens de campagne voor de Senaatsverkiezingen in Illinois in 2004 kreeg Obama heftige kritiek op de manier waarop hij zijn geloof in praktijk bracht. Stephen Mansfield beschrijft een debat tussen Obama en zijn rivaal Alan Keyes. De laatste beschuldigt Obama ervan „alleen te geloven wanneer het gelegen komt om stemmen te krijgen.” Om daar vervolgens -enigszins profaan- aan toe te voegen dat „Christus niet op Barack Obama zou stemmen omdat Barack Obama ervoor gekozen heeft zich te gedragen op een manier die onmogelijk bij Christus’ gedrag past.”

De aanval maakte Obama eerst van streek, betoogt Mansfield. „Maar hij herstelde zich snel. Hij verweerde zich door aan te geven dat hij Keyes niet nodig had om hem een lezing over het christendom te geven. „Daar heb ik een predikant voor. Daar heb ik een Bijbel voor. Daar heb ik mijn persoonlijke gebed voor.””

Desondanks blijven er twijfels over de mate waarin Barack Obama als president zijn christelijke levensovertuiging in de praktijk zal brengen. Evenals over de vraag hoe het binnen- en het buitenlandse beleid eruit zullen gaan zien. Over enkele zaken liet de nieuwe president zich in de campagne duidelijk uit, zoals over zijn plannen om de mogelijkheden voor abortus te verruimen. Toen hij eenmaal gekozen was, deed hij sommige zaken af als „verkiezingsretoriek”.

Overstijgen Willem Post, onderzoeker aan het Haagse Instituut Clingendael, wijdde een bescheiden boek aan de verwachtingen ten aanzien van het beleid dat Obama zal voeren. In ”Obamawereld - wat we van de president kunnen verwachten” trekt hij de algemene conclusie dat Obama „daadwerkelijk afstand neemt van het neoconservatieve gedachtegoed en de conservatieve machtspolitiek die de eerste en een gedeelte van de tweede termijn van president Bush zo kenmerkten.”

Wat daarvoor in de plaats zal komen, is echter een vraag die Post ook niet een-twee-drie kan beantwoorden - en met hem diverse andere auteurs. Hij beschrijft een aantal keren wat Obama níét is. Hij is níét in het traditionele links-rechtsschema in te delen. Dat vormt te veel onderdeel van de ’oude’ politiek, en die wil de Democraat nadrukkelijk overstijgen. Hij zal níét de oorlog uit de Amerikaanse veiligheidsdoctrine schrappen. Als de eigen veiligheid in het geding komt, zal ook Obama niet aarzelen militair in te grijpen.

Ook het woord ”lijkt” bezigt Willem Post een aantal malen als hij de verwachtingen ten aanzien van Obama’s beleid onder woorden brengt. „Obama lijkt de ideale bruggenbouwer tussen het Reagan-Bush Amerika en het Clinton-Gore-Kerry Amerika.” En even verderop: „Obama lijkt onze tijdgeest aan te voelen en kan die prachtig onder woorden brengen.” Ook met losse uitspraken als „Obama is veel meer dan een aantrekkelijk uiterlijk en een opwindend charisma” slaagt Post er bepaald niet in een helder beeld van de persoonlijkheid van de nieuwe president te scheppen.

Als Post probeert te analyseren wat Obama dan wél zal gaan doen, komt hij vooral bij de adviseurs van de nieuwe president uit. Hij wijst als eerste op Reinold Niebuhr, die Obama als zijn belangrijkste filosofische inspiratiebron beschouwt. Niebuhrs denken in de eerste helft van de twintigste eeuw werd gevormd door de machtsstrijd tussen liberale democratieën en totalitaire bewegingen. „Tegelijkertijd maakten zijn werkzaamheden als evangelisch predikant in Detroit, waar hij in aanraking kwam met de sociale wantoestanden waar arbeiders in de autofabrieken mee werden geconfronteerd, hem gevoelig voor het sociale onrecht in de liberale democratie”, aldus de Haagse onderzoeker.

Meer havik Post haalt ook wetenschapper Paul Scheffer aan, die over Niebuhr schreef: „Als protestants theoloog was Niebuhr tenslotte effectiever dan wie ook in het bestrijden van de religieuze traditie die in Amerika een uitverkoren natie ziet. (…) De hoogmoed van naties die voor God willen spelen in de geschiedenis komt onvermijdelijk voor de val.”

De invloed van Niebuhr op Obama vertaalt zich vooral in de uitspraken die de Democratische politicus doet over onze tekortkomingen als mensen, maar ook in het relativeren van ultieme waarheden, meent Willem Post.

Op het gebied van buitenlands beleid heeft Barack Obama tijdens zijn verkiezingscampagne een aantal concrete beloftes gedaan. Binnen zestien maanden zal hij het Amerikaanse leger uit Irak terugtrekken. Verder zal hij de beruchte gevangenis van Guantanamo Bay op Cuba sluiten. Bovendien beloofde hij de buitenlandse hulp te verdubbelen tot 50 miljard dollar per jaar in 2012.

Post waarschuwt echter dat progressieven in Amerika en elders in de wereld geen al te hoge verwachtingen van Obama moeten hebben als het op buitenlands beleid aankomt. „Zij moeten zich realiseren dat er ook een Obama is die minder duif is en op sommige punten zelfs meer havik. Het is onjuist om Obama louter te plaatsen in de wilsoniaanse traditie van legalistische internationalisten. Zijn opvattingen over de buitenlandse en veiligheidspolitiek vertonen de trekken van een gespierd multilateralisme.”

Gissen Hoe Obama’s buitenlandse beleid er daadwerkelijk uit zal zien, blijft, gezien zijn beperkte buitenlandervaring, voorlopig nog een kwestie van gissen. Post wijst daarom opnieuw op de ruim 300 adviseurs die de president op dit terrein heeft ingeschakeld. Enerzijds heeft hij iemand als luitenant Mark Lippert om zich heen, een militair die Obama voortdurend naar de harde lijn probeert te laten opschuiven.

Maar tegelijkertijd heeft de Democraat ook een fors aantal progressieve deskundigen in de arm genomen die een meer activistische buitenlandse politiek voorstaan. „Zij staan bekend als liberale interventionisten en zijn bereid bij humanitaire tragedies als Darfur in te grijpen”, aldus Post.

Hoe Obama zijn presidentschap vorm zal geven, zal de tijd leren. Dat is ook in het algemeen de sfeer die de boeken ademen die over zijn te verwachten beleid verschijnen.

N.a.v. ”Dromen van mijn vader”, door Barack Obama; uitg. Atlas, Amsterdam, 2008; ISBN 978 90 450 1510 1; 415 blz.; € 12,50;

”De herovering van de Amerikaanse droom”, door Barack Obama; uitg. Atlas, Amsterdam, 2008; ISBN 978 90 450 1380 0; 360 blz.; € 12,50;

”Barack Obama - zijn droom - zijn geloof”, door Stephen Mansfield; uitg. Kok, Kampen, 2008; ISBN 978 90 435 1586 3; 174 blz.; € 14,90;

”Obamawereld - wat we van de president kunnen verwachten”, door Willem Post; uitg. Aspekt, Soesterberg, 2008; ISBN 978 90 5911 796 9; 118 blz.; € 12,95.

Een rode lijn van speculatie

Cultuur & boeken

RD.nl in uw mailbox?