De slachtoffers van het brein achter Europa’s grootste massaslachting sinds de Tweede Wereldoorlog worden nog altijd begraven in het bergachtige landschap van Srebrenica, waar het vaak regent.Ongeveer 8000 moslimmannen en -jongens, en zelfs een baby, werden hier in de bloedige zomer van 1995 in enkele dagen doodgeschoten of met messen omgebracht door Bosnisch-Servische troepen. De actie was onderdeel van „etnische zuiveringen” en een plan het gebied onder Servische controle te brengen, zo blijkt uit gerechtelijk onderzoek.

De 48-jarige Beriza Kandzetovic, die naar Nederland vluchtte, heeft net gehoord dat alle ledematen van haar broer zijn geïdentificeerd, inclusief zijn schedel, waarover nog onduidelijkheid bestond.

Hij ligt begraven tussen duizenden marmeren gedenktekens voor de slachtoffers op de begraafplaats in Potomac, een buitenwijk van Srebrenica, bij een houten plakkaat met nummer 112. ”Beris (Halid) Hrkic, 1963 geboren en in 1995 overleden” staat erbij. „Hij zou dit jaar zijn 45e verjaardag hebben gevierd. Zijn dochter en zijn vrouw zijn naar Nederland gevlucht. Als jonge dertiger werd hij doodgeschoten, door de troepen van Karadzic. Dat doet pijn, ik mis hem.”

Zielig
De witte marmeren gedenksteen zal pas later geplaatst worden, want er worden meer stoffelijke overschotten in de nabijgelegen bergen gevonden dan de fabriek aan grafzerken in voorraad heeft. Kandzetovic moet toch nog een keer terugkeren naar Srebrenica, volgend jaar, wanneer haar doodgeschoten vader wordt begraven, mits alle beenderen gevonden worden. Misschien dat er ooit ook een graf komt voor haar zwager. „Maar die hebben ze nog niet gevonden”, zegt ze. „Hooguit hebben ze wat botjes, maar de onderzoekers kunnen nog niets zeggen.”

Ook haar man heeft ze moeten begraven. Hij werd tijdens de oorlog in de jaren ’90 in de stad Tuszla, ten noordwesten van Srebrenica, waar hij moest vechten om de Servische troepen te stoppen, door een granaat getroffen. Ze zegt geen haatgevoelens te koesteren jegens Nederlandse troepen die Srebrenica moesten beschermen, maar uiteindelijk de benen namen nadat hun commandant, Karremans, had getoast met de militaire handlanger van Karadzic, Ratko Mladic. „Ik vind het zielig voor de soldaten. Zij zijn nog steeds psychisch kapot. Dat komen ze nooit te boven. Net als ik. Daar kom je nooit overheen, dat weet ik.”

Kandzetovic weet dat Karadzic is opgepakt door Servische politie-eenheden, maar haar betraande gezicht maakt duidelijk dat Belgrado niet op een bedankje hoeft te rekenen. De arrestatie van de voormalige Bosnisch-Servische president en psychiater kwam volgens haar dertien lange jaren te laat. „Ze wilden hem niet oppakken. Waarom kon dat wel met de Iraakse leider Saddam Hussein, die onder de grond werd gevonden?” vraagt zij zich huilend af.

De uitlevering van Karadzic aan het Joegoslaviëtribunaal in Den Haag zal geen verandering in haar leven brengen. „Moet ik nu blij zijn dat ze die psychopaat hebben gevonden? Hij krijg vast een goede advocaat. Intussen moest ik vluchten, en bleef ik alleen in Nederland achter met mijn twee kleine kinderen”, zegt ze. „Alleen mijn moeder, die weduwe is, woont nog in Srebrenica, vlak bij een kapotgebombardeerde straat.”

Vriendelijke groet

Toch hoeft Kandzetovic over de grens, in de Servische hoofdstad Belgrado, niet op sympathie te rekenen. Daar zitten mannen te drinken en te lachen in de kroeg waar Karadzic, vermomd als een soort sinterklaas met wit haar en een lange witte baard, regelmatig te gast was. Zelfs zijn poster prijkt daar boven de bar van de kroeg, met de in dit verband wat lugubere naam ”Grill Café”, naast foto’s van de Bosnisch-Servische generaal Ratko Mladic en wijlen president Slobodan Milosevic, de architect van de Balkanoorlogen.

„Waarom zouden wij die portretten niet mogen hebben?” vraagt de boze barvrouw Darka Raketic. Ze is fel tegen de uitlevering van Karadzic aan het VN-tribunaal. „Hij was een vriendelijke, goede klant die altijd zijn rekening betaalde. Ik wist niet dat hij Karadzic was. Maar als hij al wat heeft gedaan, dan moet hij in Servië worden berecht, niet in Den Haag. Het Westen is partijdig.” Over de massaslachting in Srebrenica wil ze niets horen. „Er werden ook Serviërs afgeslacht”, schreeuwt ze. Daarop volgt luid applaus van de aanwezige, enigszins aangeschoten klanten in het rokerige café.

Karadzic kwam er regelmatig na een drukke werkdag in een kliniek die gespecialiseerd is in alternatieve geneeskunde. „Waarom heb je het alleen maar over de slechte dingen van Serviërs? De NAVO heeft ons gebombardeerd. Nee, Karadzic was een held.”

Op een steenworp afstand van het café in de wijk Nieuw Belgrado staat het grauwe flatgebouw waarin Karadzic woonde. Op het gebouw, op een hoek die schuilgaat achter een boom, heeft een graffitiartiest na het nieuws over de arrestatie ”Dit is de straat van Radovan Karadzic” gekalkt. Op de deur van zijn appartement, nummer 19 op de derde verdieping, is een extra slot aangebracht. De woning is te bereiken via een oude lift met klapdeuren.

Heel beleefd

Op de deur staat Kasimovic, een van de verschillende valse identiteiten die Karadzic gebruikte. Volgens de politie werd hij opgepakt als Dragan Dabic. Hij zou onder die naam zelfs spreekbeurten hebben gegeven over medische wetenschap.

Medebewoners vertellen nooit te hebben vermoed dat de van massaslachtingen en andere gruwelijkheden verdachte Bosnische Serviër in hun midden was. De meeste buren willen alleen met de verslaggever communiceren via een klein kijkgaatje in hun deur, maar de 70-jarige Mirjana Savic, die op de vijfde verdieping woont, ziet geen probleem in het publiekelijk spreken over Karadzic.

„Hij was een vriendelijke man die ik regelmatig tegenkwam omdat hij hier de afgelopen twee jaar heeft gewoond”, vertelt ze. „Hij was eigenlijk heel beleefd. Hij hield de deur open en hielp met het dragen van de boodschappen. Karadzic gaf mij niet de indruk iemand te zijn die een massaslachting op zijn geweten had”, meldt Savic. „Hij leek mij meer een wetenschapper, zoals een andere man die hierboven woont.”

Dat is ook de mening van de 32-jarige Gorda Blagoevic, verkoopster in de nabijgelegen kruidenierswinkel waar Karadzic niet alleen kranten kocht, om over zichzelf te lezen, maar ook brood en yoghurt. „Hij was eigenlijk een gewone klant”, zegt ze, terwijl een aantal klanten aandachtig meeluistert. „Maar ik sprak nooit met hem over politiek. Dat kon ook niet, want hij was meestal maar heel kort hier.” Ze vond hem wel „heel intelligent.”

Hij was niet iemand met een dure auto, zoals die van de Servische veiligheidsdienst die nu regelmatig door de straten rijdt. Karadzic, die zich ooit als president liet omringen door groepen bodyguards en in chique wagens reed, werd een fervente busreiziger. Met de bus reisde hij naar de privékliniek in de wijk Batanjica, waar hij op veel steun kon rekenen van collega’s en aanhangers van de Servische Radicale Partij. De rijke oprichter van die partij, Vojislav Seselj, die nu voor het tribunaal in Den Haag terechtstaat wegens vermeende oorlogsmisdaden, heeft een imposante villa.

Buurtbewoners ergeren zich als hun naar de kliniek wordt gevraagd. Een cameraploeg van het kritische televisiestation Studio B92 werd mishandeld. Toch zijn er Serviërs in Belgrado die het met de arrestatie eens zijn. Zij zien het als een poging van de prowesterse regering om in de Europese Unie te komen. „Ik heb op deze regering gestemd”, zegt Branko Trisic, een taxichauffeur van middelbare leeftijd, die ook nog samen met zijn vrouw een mineralenfabriek runt. Een beetje subjectief is hij wel. Trisic was ooit chauffeur van de huidige president Boris Tadic. „Maar ik denk dat veel Serviërs denken zoals ik. Er zijn echt niet alleen Karadzicaanhangers hier. De oude mensen zijn vaak vooral aanhangers van mensen zoals wijlen president Milosevic of de vroegere Joegoslavische leider Josip Broz Tito”, verzucht hij, terwijl hij door de straten van Belgrado scheurt. „Maar ik denk dat als je naar de jongere generatie kijkt, je een nieuw elan ziet. Zij willen vooruitkijken.”

Dode staat

Dat is een schrale troost voor Beriza Kandzetovic in Srebrenica. Zij zegt het verleden nooit te kunnen vergeten, ook niet als er nieuwe, niet-nationalistische politici aan de macht komen in Servië.

Zelfs als ze niet naar de begraafplaats gaat, met de fontein, de duizenden palen en namen van jonge en oude mensen, wordt ze nog aan de oorlog herinnerd. „Elk jaar kom ik terug vanuit Nederland, waar ik nu werk als chemisch analist bij het Centrum voor Keramische Industrie in de buurt van mijn woonplaats Doorwerth. Maar dan kom ik hier en dan zie ik mijn flatgebouw. Kijk maar, dat was het”, zegt ze, wijzend naar de negende verdieping. „Het raam staat nog open, maar alles is uitgebrand. Het is helemaal kapotgeschoten”, zegt ze met stokkende stem. „Hier was ik ooit gelukkig getrouwd, en dit appartement heb ik mijn kinderen gekregen.”

Verwacht niet dat er veel terecht is gekomen van de miljoenen die door de Europese Unie en andere donorlanden worden gestuurd voor de wederopbouw, waarschuwt Kandzetovic. „Niemand wil die zielige mensen hier helpen. Er is zo veel corruptie hier. Veel huizen zien er nog hetzelfde uit als dertien jaar geleden.” De 600 jaar oude moskee in de stad werd onlangs herbouwd.

Verderop, nabij de uitgebrande fabrieken waar duizenden moslims werden omgebracht, spelen kleine jongens een potje voetbal. Nieuwe hoop voor Srebrenica? „Ik weet het niet. Srebrenica is een dode staat, een staat zonder levende mensen”, verzucht Kandzetovic.