King was en is een geliefd onderwerp van studie voor mijn medehistorici. Maar historici zijn niet altijd in staat om de betekenis van King op waarde te schatten. Dat heeft Jan Willem Schulte Nordholt ook beseft toen hij op 10 april 1968 een rede uitsprak op de Leidse universiteit ter herdenking van King, die zes dagen eerder was vermoord. Het is de moeite waard even terug te keren naar de gedenkwaardige woorden die Schulte Nordholt sprak:„Wat werkt het nu uit, wat is het nu waard, het martelaarschap? Heeft de moord op Abraham Lincoln de mensen tot inkeer gebracht? Wat heeft de moord op Kennedy betekend? Dat zijn haast onoplosbare vragen, maar wij stellen ze bij een herdenking. Zij hebben namelijk een morele bijklank en zonder dat lijkt ons herdenken weinig zinrijk. Wat zal de dood van ds. King betekenen?”

Wij zijn veertig jaar na dato beter dan Schulte Nordholt in staat om die vraag te beantwoorden. We weten dat het niet meteen beter ging na Kings dood. Ook in de recente Amerikaanse geschiedenis zijn we getuige geweest van scherpe raciale tegenstellingen. Je zou zelfs kunnen zeggen dat raciale verschillen ook weer opspelen bij de verkiezingen van 2008, want ras en etniciteit bepalen nog voor een belangrijk deel wie op wie stemt.

Wat onomstotelijk vaststaat is dat het gedachtegoed van King, de strijd voor een samenleving waarin alle Amerikanen en alle mensen gelijk zouden moeten zijn, de laatste veertig jaar gemeengoed is geworden. King staat in het Amerikaanse pantheon in de erkenning dat ook zijn erfenis een essentieel onderdeel is geweest van de Amerikaanse democratie.

Ook Europa en de rest van de wereld heeft King als profeet en heilige erkend. Maar kennen we hem wel zo goed als we denken? Ik wil op drie verschillende manieren laten zien hoe Martin Luther King in zijn eigen land, zijn eigen tijd en met zijn eigen religie op zekere afstand is gaan staan van onze beleving en ons eigen denken in deze tijd, om daardoor het zicht op hem te verhelderen en zijn ideeën nieuw leven in te blazen.

Amerikaanse context
In de eerste plaats is het natuurlijk noodzakelijk om te beseffen hoe King geworteld was in zijn Amerikaanse context. Vanuit Nederland lijkt het soms alsof het met de rassenscheiding wel meevalt. Maar de raciale strijd is in Amerika bijzonder sterk en heftig en Europeanen beseffen vaak nauwelijks hoe diep de scheidslijnen zijn.

Maar ook King kon zich niet ontworstelen aan die Amerikaanse context, ook al probeerde hij dat wel. Hij probeerde de strijd in Amerika voor burgerrechten te plaatsen in breder perspectief. Dat bleek bijvoorbeeld uit zijn rede bij het in ontvangst nemen van de Nobelprijs voor de vrede in Oslo in 1964. Hij erkende dat de burgerrechtenbeweging in de Verenigde Staten maar een klein onderdeel was van de strijd tegen onrecht die ook elders in de wereld plaatsvond, tegen armoede, discriminatie en oorlog.

Hoewel King heeft geprobeerd de Amerikaanse context te overstijgen, is hem dat slechts ten dele gelukt. Ook binnen Amerika is en was weinig aandacht voor zijn mondiale visie. De speeches van King zijn ondanks hun verwijzingen naar wereldreligies, protestants van aard en zijn idealen zijn geworteld in Amerikaanse idealen, zoals verwoord in de Amerikaanse grondwet. Daarom zijn ze ook zo gemakkelijk in te passen in een Amerikaanse ”civil religion”.

Het was Kings kracht dat hij wist hoe hij elk publiek kon bereiken. Hij kon Amerikanen en wereldburgers aanspreken, blanken en zwarten, niet-gelovigen en religieuzen. Hij was in staat om Amerikanen te verbinden rond hun eigen idealen. Deze Amerikaanse context is van groot belang om Martin Luther King goed te begrijpen.

Maakbaar
De tweede reden waarom Martin Luther King op enige afstand is komen te staan van onze wereld is dat wij niet langer leven in een wereld die gelooft in een soort onvermijdelijke convergentie. Convergentie hing in de jaren vijftig en zestig overal in de lucht, zou je kunnen zeggen. De landen in Azië en Afrika waren in de loop van de jaren vijftig en zestig bijna allemaal onafhankelijk geworden. Nieuwe technologieën gaven veel mensen de indruk dat de wereld steeds kleiner werd. Dit alles betekende een enorme morele uitdaging. Hoe zou je in deze wereld, waarin landen en wereldburgers steeds meer naar elkaar toe leken te groeien, problemen kunnen aanpakken en oplossingen vinden?

De toekomst was open en de samenleving maakbaar. Geschiedenis leek er steeds minder toe te doen. Mensen beseften dat zij nu leefden in een geheel ander tijdperk, met nieuwe uitdagingen en nieuwe oplossingen. Oude tegenstellingen moesten verdwijnen. In deze convergerende wereld kon King gedijen.

Dit geloof in een maakbare samenleving is grotendeels vervlogen. Nog steeds willen we er graag naar streven, maar we zijn niet meer zo optimistisch en niet langer zo activistisch. Misschien hebben wij gezien hoe hardnekkig de werkelijkheid kon zijn. Wij zijn nu meer geneigd -zeker in het Westen- om vooral kleine verbeteringen te zoeken in onze eigen leefomgeving in plaats van de wereld te verbeteren.

King zelf was niet zo utopisch dat hij de toekomst zonnig inzag. Maar hij heeft wel geprofiteerd van dit moment in de geschiedenis, waarin de toekomst open en stuurbaar leek te zijn, waar geschiedenis er minder toe deed en waar menselijke eenheid vereist was. De wereld waarin King leefde, bestaat voor een belangrijk deel niet meer. En om hem goed te begrijpen is het voor ons goed om dit te beseffen.

Droom
De derde reden waarom Martin Luther King op enige afstand is komen te staan van onze wereld is dat wij in het algemeen zijn religieuze inzichten niet meer herkennen. King was in de protestantse traditie groot geworden en lardeerde zijn toespraken met Bijbelse verwijzingen. Hoewel Amerika bekend staat als christelijk land, zouden de meeste Amerikanen nu niet meer weten waarop King doelde met al die Bijbelse verwijzingen en de achterliggende theologie is al helemaal raadselachtig voor hen.

Wij zien nu vooral Kings boodschap van hoop en bevrijding voor deze wereld. Zonder de religieuze inzichten van King zijn we snel geneigd te vergeten dat King zijn hoop op een betere wereld kon relativeren in het licht van de eeuwigheid. Hij zag dat deze wereld gebroken was en dat het zo zou blijven. Dat is een heel andere kijk op de wereld dan de liberale overtuiging dat toenemende kennis en inzichten de mensheid in de toekomst kunnen redden. Het ”I have a dream” is voor een groot deel ook bewust een droom, een droom waarvan King en de zijnen weten dat die niet helemaal uit gaat komen en die hun dus tempert in hun verwachtingen.

En dat is eigenlijk een hele moeilijke opgave: tegelijkertijd de hoop koesteren op een betere toekomst én weten dat jij net zoals King niet het beloofde land binnen zult komen. Het is het zoeken van een precaire balans tussen uitdagen, actief zijn, je wijden aan de goede zaak en tegelijkertijd weten dat de toekomst niet binnen jouw handbereik ligt.

Het strijden voor de goede zaak is daarom in bepaalde opzichten altijd een lijdensweg. Het gevoel dat je moet vasthouden aan de hoop die in je is, om niet ten onder te gaan aan krachten die je tegenwerken. Dat heeft de zwarte kerk zelf ook meegemaakt: dat de weg naar vrijheid een lijdensweg is geweest. Dit is geen excuus voor zelfmedelijden, maar wel het besef dat het strijden voor een betere wereld voor jezelf met hoge kosten gepaard kan gaan.

Dit besef was in de tijd van King sterker aanwezig dan nu hier in West-Europa, waar het leven comfortabel is, waar we volmondig onze mening mogen geven zonder ernstige consequenties te hoeven vrezen. Om Kings ”I have a dream” goed te begrijpen, moeten wij beseffen dat zijn religieuze, transcendente kijk op dit leven nu verder bij ons vandaan is komen te staan.

Bruggenbouwers
Maar waarom blijft Martin Luther King dan toch ook in Nederland een bron van inspiratie? Voor Europa is het moment nu aangebroken om de blik naar binnen te richten. Het is tijd om de dreiging van tweespalt tussen bevolkingsgroepen onder ogen te zien. Er zijn omvangrijke bevolkingsgroepen in de grote steden van Europa die leiders nodig hebben om hoop te geven in een wereld waarin geen hoop lijkt te zijn.

Het is niet nodig dat die mensen leiders van wereldformaat zijn of profeten. We hebben bruggenbouwers nodig, die verbindingen kunnen leggen tussen witten en zwarten, tussen allochtonen en autochtonen, tussen moslims en niet-moslims, tussen seculieren en religieuzen. Dit zijn mensen die voortkomen uit een hechte gemeenschap en een eigen cultuur, het zijn mensen die geworteld zijn in een levensbeschouwelijke traditie. Maar omdat zij door ontmoetingen met andersdenkenden op cruciale momenten in hun levensgeschiedenis de waarde hebben leren inzien van andere inzichten, kunnen zij verbindingen leggen.

De boodschap van deze vaak eigenzinnige mensen zal niet altijd gemakkelijk zijn. Maar zij kunnen hoop bieden aan hun eigen gemeenschap en buitenstaanders de ogen openen voor het onrecht dat nog steeds bestaat in deze wereld. Maar hun weg zal niet gemakkelijk zijn en het strijden voor de goede zaak zal ook voor hen een lijdensweg zijn. Ze zullen evenals Martin Luther King tegenstand ontmoeten.

Maar laten we verder kijken dan dit moment en deze gebroken wereld. De woorden van Martin Luther King kunnen ons veertig jaar na dato nog steeds inspireren. Leiders die de samenleving een visie schenken die levenskrachtig en hoopvol is, zullen de tijd doorstaan. Maar dan moeten we wel de moed hebben om ons open te stellen voor elkaar. Wij hoeven het niet met elkaar eens te worden, als we elkaar maar zien staan en bereid zijn de mens -met zijn eigen hoop en ambities- in de ander te herkennen. Zoals King zei: „We moeten leren om als broeders samen te leven, of samen als dwazen sterven.”

voetnoot (u17(De auteur is hoogleraar Nederlandse geschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam.