Schwegman hield gisteravond in Utrecht de Van der Lubbelezing. „Bij de Tweede Wereldoorlog is de aandacht verschoven naar onschuldige slachtoffers. Hoe zinvol en confronterend het groeiende inzicht ook is geweest dat Nederland tijdens de bezetting niet bestond uit een verzameling helden, toch vind ik het betreurenswaardig dat helden niet langer lijken te passen in het nieuwe complexe beeld van de bezetting.”„Hun gebreken uitmeten opdat ze minder goed zijn”, is volgens Schwegman geen ideaal middel om de helden weer voor het voetlicht te krijgen: „Het is niet moeilijk aan te tonen dat ook mensen die als held gekenschetst werden en worden onpraktische dromers waren of ijdele, autoritaire persoonlijkheden die hun volgelingen behandelden als slaven. Punt is wat mij betreft dat in zo’n benadering onvoldoende zichtbaar wordt dat de zogenaamde „gebreken en bijmotieven” deel uitmaken van de heldhaftigheid van de held”, zei Schwegman.

„Kenmerkend voor een heldenverhaal is dat de held laat zien dat iedereen een keuze heeft”, stelde de hoogleraar, die sinds een jaar bij het NIOD aan het roer staat. „Probleem is dat het niet altijd eenvoudig is vast te stellen wat het goede is. Externe en interne obstakels zorgen voor verwarring. Conventies en regels leiden af van datgene waar het om gaat.”

Helden manifesteren zich dikwijls in tijden van crises, wanneer mensen op zichzelf worden teruggeworpen”, zegt Schwegman. „Mensen die zich nooit thuis voelden in een geregeld leven, krijgen onvermoede kansen. Buitenstaanders worden leiders, eenlingen en excentriekelingen worden van perifeer de kern van datgene waar het om draait. Discipline is niet langer opgelegd, maar komt van binnenuit. De mateloze begeerte en energie van de held die in normale tijden wel eens problematisch kan zijn, krijgen nu een richting, een doel dat grenzen stelt aan de persoonlijke verlangens van de held.”