De knoop doorhakken was moeilijk. Teruggaan van drie naar twee diensten, of niet? De christelijke gereformeerde kerk in Oud-Vossemeer, op het Zeeuwse eiland Tholen, belegt sinds 1 januari van dit jaar een kerkdienst minder.De gemeente telt een kleine honderd leden. Maar tijdens de derde dienst zaten er 20, hooguit 25 mensen in de kerk. Iedere zondag zwaaiden om 10.00 uur, 14.30 uur en 18.30 uur de kerkdeuren open. Omdat de gemeente haar predikant deelt met Tholen, was de avonddienst doorgaans een leesdienst.

De derde dienst was al jaren een punt van aandacht in de gemeente. In 2002 pleitte driekwart van de leden voor afschaffing. Later werd dat iets minder, zegt scriba H. van Twillert.

Uiteindelijk besloot de kerkenraad toch de veelbesproken kerkdienst af te schaffen. „Velen gingen niet meer dan twee keer naar de kerk omdat ze de zondag anders te druk vonden en zich opgejaagd voelden”, beargumenteert Van Twillert voorzichtig het besluit. „Met als gevolg dat er minder ontmoeting was. De kerkenraad vindt het belangrijk om als héle gemeente bij elkaar te komen. Als er kerk is, horen we te gaan, omdat de Heere roept.”

Twee diensten op zondag bieden voldoende geestelijk voedsel om de week mee in te kunnen, vindt de kerkenraad verder.

De gemeente zette een punt achter de derde dienst onder voorwaarde van een goede oppasdienst, zodat gezinnen met jonge kinderen zo veel mogelijk naar de kerk konden blijven gaan.

Het onderwerp ligt gevoelig. Nog steeds. Een deel is blij met de verandering, een ander deel heeft er moeite mee. „Een enkeling vreest dat de afschaffing een teken is van minder behoefte aan het Woord”, zegt de scriba. „Maar het besluit hebben we niet om die reden genomen. Absoluut niet.”

Oppasdienst
Evenals veel Zeeuwse gemeenten kennen ook twee gereformeerde gemeenten en de gereformeerde gemeente in Nederland in Rijssen drie kerkdiensten. Ze voorzien in een behoefte, merkt de predikant van de gereformeerde gemeente in Rijssen-Noord, ds. C. A. van Dieren. De gereformeerde gemeenten in de stad zijn simpelweg te groot voor een oppasdienst. Ouders kunnen zo toch twee keer naar de kerk.

Volgens ds. Van Dieren maakt een deel van de jonge gezinnen daar daadwerkelijk gebruik van. Een klein gedeelte van de gemeente kerkt drie keer per zondag.

„Een bijkomend voordeel”, zegt hij, „is dat de kleinste kinderen mee kunnen gaan naar de middagdienst. Die duurt iets korter dan de andere twee. En omdat er minder mensen in de kerk zijn, heeft niemand last van gedraai.”

Naar verhouding bezoeken weinig mensen de middagdienst. Ds. Van Dieren: „Als er 150 zijn, is het wel op.” Het zijn er echter te veel om er een dienst voor te schrappen, vindt de Rijssense predikant. „Vlak ook de honderden mensen niet uit die meeluisteren met de kerktelefoon. Weet wat je doet als je ermee stopt, is hier tegen elkaar gezegd.”

Volgens de predikant was het vroeger in Rijssen de gewoonte dat vrouwen en kinderen ’s morgens thuisbleven. Zij zorgden voor het vee en het huishouden. Pas ’s middags was het voor hen kerktijd. De traditie bleef. Evenals in Zeeland. „Zeeuwen weten niet anders”, weet ds. Van Dieren. „Zij drinken uit de kerk snel een kop koffie, eten een bord soep -maar ook niet meer dan een bord soep- en dan gaan ze weer.”

Voor elke beroepsgroep een dienst
De derde kerkdienst op zondag heeft geen oude papieren. Tenminste, niet in zijn huidige vorm. Maar wie in de tijd van de Republiek vijf keer naar de kerk wilde gaan, kón dat ook. Al was het maar om eigen vroomheid te showen.

De precieze oorsprong van de derde dienst is lastig te achterhalen. H. Uil, streekarchivaris van Schouwen-Duiveland, vermoedt dat hij ongeveer gelijktijdig met de Afscheiding ontstond. „Ik zeg het voorzichtig, maar vóór de negentiende eeuw waren er bij mijn weten in Zeeland nooit drie kerkdiensten.”

In grote lijnen schetst Uil hoe de zondag eruit zag in de eeuwen na de Reformatie. „In de tijd direct na de Reformatie zal er in eerste instantie één dienst zijn geweest, in navolging van de Rooms Katholieke Kerk”, zegt hij. Hieraan werd vrij snel een tweede toegevoegd. Deze zogenoemde leerdienst kreeg pas later het karakter van een kerkdienst. „De predikant nam met de kinderen catechisatievragen door, waarna hij ze uitlegde. Hij stond niet op de kansel, maar achter een lessenaar.”

Ten tijde van de Republiek en de Gereformeerde Kerk wilde de overheid voldoende openbare erediensten aanbieden. Ongeacht de belangstelling van de bevolking. Op het platteland moesten er op zijn minst morgendiensten in elk dorp zijn, zegt prof. dr. F. A. van Lieburg, hoogleraar geschiedenis van het Nederlandse protestantisme aan de VU. In de steden waren er heel wat preken te beluisteren om zo veel mogelijk beroepsgroepen van dienst te zijn. Inwoners van, bijvoorbeeld, Zierikzee kenden destijds vijf kerkdiensten, bewust gehouden op verschillende tijden. „Een deel van de mensen wilde zich onderscheiden in vroomheid door veel kerkdiensten te bezoeken.”

Anderzijds was onregelmatige kerkgang of verzuim heel gewoon. Deze praktijk zette zich in de negentiende eeuw voort in de Nederlandse Hervormde Kerk.

De afgescheiden kerken daarentegen ontwikkelden zich als „vrijwilligerskerken.” De kerkdiensten omschrijft prof. Van Lieburg als samenkomsten van bewuste gelovigen. „Het houden van drie kerkdiensten was –zeker in agrarische gemeenschappen– een manier om alle gemeenteleden de gelegenheid te geven elke zondag zeker twee keer een preek te beluisteren.”

Successievelijk is de derde dienst op verschillende plaatsen afgeschaft. Uil: „Ik vrees om de treurige reden dat de belangstelling taande.”