ZIEKTEBEELD Een paar dagen na de besmetting met de malariaparasiet treden de eerste griepachtige ziekteverschijnselen al op: koorts, hoofdpijn en misselijkheid. Drie tot vijf dagen later begint de echte malaria-aanval: om de paar dagen een periode met hoge koorts. Intussen treedt bloedarmoede op omdat rode bloedcellen uiteenvallen. Na een week kan de milt van de patiënt enorm opzwellen. Als de ziekte niet herkend wordt, kan het bij niet-immune patiënten binnen een enkele week dodelijk aflopen, vooral bij jonge kinderen.

MUG EN MENS De gemiddelde Afrikaan wordt zo’n 1000 keer per jaar geprikt door de malariamug. In sommige gebieden slaan de muggen wel 300 keer per nacht toe. Toch is het insect niet de boosdoener, maar een minuscule parasiet die tijdens het prikken van mug naar mens verhuist. De parasiet heet Plasmodium falciparum, een eencellig ’diertje’ dat beide gastheren, mug en mens, nodig heeft om te overleven en zich voort te planten. De mug, Anopheles gambiae, of in populaire taal: de malariamachine, heeft daar voorzover bekend geen last van, maar de mens des te meer. Overigens zijn er nog drie andere Plasmodium-soorten die malaria veroorzaken, maar die geven niet zo’n ernstig ziektebeeld.

LEVENSCYCLUS De levenscyclus van de parasiet begint wanneer een vrouwtjesmug haar bloedmaal nuttigt bij iemand die al enige tijd malaria heeft. In diens bloed zitten dan vrouwelijke en mannelijke geslachtscellen van de Plasmodium. In de maag van de mug smelten die samen en na enkele tussenstappen ontstaat een wormachtig eitje, dat door de wand van de maag heen boort. In het eitje vormen zich talloze zogenaamde sporozoïeten. Als die rijp zijn, barst het eitje open en gaan de sporozoïeten op zoek naar de speekselklieren van de mug. Afhankelijk van de soort en de temperatuur duurt dit proces één tot drie weken.

Bij een daaropvolgende muggenbeet injecteert het diertje een kleine hoeveelheid speeksel. Een uur laten bevinden de sporozoïeten zich al in de lever van de toekomstige patiënt. In elke sporozoïet ontwikkelen zich nu, binnen een week, duizenden tot tienduizenden nieuwe dochtercellen. Die komen vanuit de lever in de bloedbaan en dringen in rode bloedcellen binnen. Daar breken ze bloedeiwitten af en delen zich binnen twee dagen opnieuw tot enkele tientallen dochtercellen, tot de bloedcel barst. De dochtercellen komen vrij en dringen nieuwe rode bloedcellen binnen. Het proces herhaalt zich en verloopt erg synchroon; daardoor krijgt de patiënt om de paar dagen een koortsaanval, op het moment van het barsten van de rode bloedcellen.

In de bloedcellen kunnen ook speciale dochtercellen van de parasiet ontstaan die een vrouwelijke en mannelijke vorm hebben. Deze geslachtscellen zijn het die uiteindelijk weer via de malariamug worden opgezogen. Daarmee is de cyclus rond.

VERSPREIDING Malaria komt voor in alle tropische en subtropische gebieden van de wereld, waar 40 procent van de wereldbevolking woont, en veroorzaakt jaarlijks 300 miljoen acute ziektegevallen en meer dan 1 miljoen dodelijke slachtoffers - andere bronnen spreken over 2,7 miljoen doden. Ter vergelijking: in 2001 stierven 2,2 miljoen Afrikanen aan aids. Negen van de tien slachtoffers die de ziekte eist, wonen in Afrika: daar sterven twee kinderen per minuut door malaria. Daarmee is de ziekte de belangrijkste doodsoorzaak voor de groep kinderen tot vijf jaar. Gebieden waar de risico’s op malaria het hoogst zijn, besteden 40 procent van hun gezondheidsbudget aan de bestrijding ervan. Met 1 miljard euro per jaar zou de ziekte behoorlijk bestreden kunnen worden, waardoor het bruto binnenlands product van de landen met 12 miljard euro zou toenemen.

IMPORTZIEKTE Malaria is een tropische ziekte, maar de mildere varianten kwamen vroeger ook in Nederland voor, tot 1958. Toch zijn er in Nederland jaarlijks nog zo’n 250 malariapatiënten die de ziekte hebben opgelopen bij een bezoek aan de tropen. Berichten dat malaria al zou oprukken naar koudere gebieden dan de subtropen vanwege de wereldwijde opwarming, zijn niet juist. Sinds 1945 is het gebied met een hoog risico op malaria juist kleiner geworden, waardoor de ziekte steeds minder voorkomt ten noorden van de Sahara, in het zuiden van Brazilië en in China. De nieuwste gegevens laten echter zien dat in Midden-Afrika malaria aan het toenemen is. Het is ook niet uitgesloten dat de ziekte de komende jaren opduikt in gebieden waar malaria nu niet voorkomt en waar de bevolking geen weerstand tegen de ziekte heeft opgebouwd.

BESTRIJDING Bestrijding van de ziekte richt zich vooral op de mug. Eenzijdig gebruik van insecticiden heeft zowel de mug als de Plasmodium ongevoelig gemaakt voor veel middelen. Dat geldt bijvoorbeeld voor DDT, tegen de mug, en het veelgebruikte en goedkope chloroquine, tegen de parasiet. Muskietennetten die behandeld zijn met een insecticide houden niet alleen de muggenbeten tegen maar verkorten ook de levensduur van de mug, waardoor die de ziekte niet kan overbrengen. Als alle Afrikanen onder zo’n klamboe zouden slapen, zou de kindersterfte er met 20 procent afnemen. Er wordt intensief gezocht naar een vaccin tegen malaria, maar de ontwikkeling daarvan laat nog op zich wachten. Wetenschappers verwachten veel van de ontrafeling van de genetische kaarten van zowel mug als parasiet, die deze week gepubliceerd worden.