Gereformeerd en luthers vinden elkaar. Klaas Zwanepol komt uit een gereformeerd milieu en studeerde aan de synodaal gereformeerde Theologische Universiteit van Kampen. Daar raakte hij geïmponeerd door de theologie van Luther. Leermeesters zoals J. T. Bakker (gepromoveerd op Luther) en G. P. Hartvelt wezen hem de weg naar de hervormer.„In de confrontatie met het liberalisme in de theologie heeft Luther mij bij de les gehouden. Mij frappeert het precieze in zijn theologie, de overtuiging dat iets onopgeefbaar is, maar tegelijkertijd ook de geweldige ruimte die er bij hem ligt. Ik wilde Luther ook bij de tijd houden. Je moet een vertaalslag maken. Daarom promoveerde ik op een moderne lutherse theoloog, Gerhard Ebeling, die het denken van Luther voor vandaag de dag bruikbaar probeert te maken.”

Slaapwandelend
Zwanepol typeert Luther als iemand die „slaapwandelend” tot reformatie is gekomen. „Het is vooral te danken aan het optreden van de geschrokken kerkleiding, die zowel haar inkomsten als haar machtspositie bedreigd zag, dat de rechtvaardigingsleer ook de grondwet is geworden van de protestantse kerk”, schreef hij een aantal jaren geleden in zijn boek ”De Evangelisch-Lutherse Kerk”.

Zwanepol: „Het was nooit de bedoeling van Luther om iets voor zichzelf te beginnen, of om reformator te worden. Het conflict ontstond toen Rome de boodschap van Luther niet meer in zich kon opnemen. Steeds opnieuw probeerde Rome hem de wind uit de zeilen te nemen. Luther geloofde aanvankelijk in de goede intenties van de paus en verwachtte dat, als de prediking van het Woord hersteld zou worden, het dan weer goed zou komen met de kerk. Dan zou de kerk zichzelf reformeren. Je kunt dat naïef noemen, maar zo geloofde Luther het wel.”

Prof. Zwanepol keert zich tegen het gemakkelijk opgedreunde lesje dat de rechtvaardiging het programma van de nieuwe kerk werd. „Men beseft niet wat voor omwenteling er in het begrip rechtvaardiging ligt. Rechtvaardiging is een vreemd woord. Het wijst erop dat het Evangelie niet inpasbaar is in onze werkelijkheid. Ik spreek liever van de rechtvaardiging van de goddeloze dan van de rechtvaardiging door het geloof. Daarachter zit de kwetsbaarheid van het Evangelie, dat gebaseerd is op Gods openbaring die verborgen is onder het tegendeel.”

De boodschap van Luther heeft een geweldige bevrijding teweeggebracht. Maar pas op, zegt Zwanepol. „Er wordt vaak gesuggereerd dat mensen zo blij zijn met de ontdekking van de rechtvaardiging van het geloof. Maar die ontdekking staat juist haaks op wat wij willen. Wij redeneren: „Voor wat hoort wat.” Maar Luther wilde met rechtvaardiging aangeven dat je eenvoudig aanvaard wordt zoals je bent, zonder dat daar iets tegenover staat. Zo gemakkelijk lag die boodschap niet, want mensen liepen ook weer weg bij Luther toen ze de diepe betekenis hiervan begrepen.”

Genade heeft iets revolutionairs, zegt Zwanepol. „Genade wil zeggen dat je de liefde van God voor niets krijgt. Dat heeft niets te maken met ”vrijheid, blijheid”, waarmee sommige lutheranen te koop lopen. De theologie van Luther heeft iets radicaals. Alles is gebouwd op het fundament van Gods openbaring in Christus. Luthers theologie is als een cirkel met Christus als middelpunt. Vanuit dat midden zijn lijnen te trekken naar de verschillende onderwerpen van de omtrek.”

Calvijn
De lutherse hoogleraar vindt het te gemakkelijk om Calvijn te presenteren als iemand die de visie van Luther heeft afgemaakt. Alsof hij meer systematicus dan Luther zou zijn. „Dan moet je Luthers Catechismus eens lezen. Daar zit toch een duidelijk systeem in. Nee, niet als een blokkendoos waarbij je blokje voor blokje opbouwt totdat je bovenaan bent, maar als het omcirkelen van een geheim. Wel moet je bedenken dat Luthers werken vaak gelegenheidsgeschriften zijn.”

Een groot verschil tussen lutheranen en calvinisten ziet Zwanepol op het punt van de verkiezing. „Calvinisten voeren de rechtvaardiging terug op de verkiezing. Luther wilde met één woord spreken over rechtvaardiging en verkiezing. Hij stelde de predestinatie zodanig aan de orde dat de verkiezing een uitroepteken achter de rechtvaardiging is. Luther stelde dat het heil niet van je geloof afhangt, maar terug te voeren is op het geheim dat God in Christus verkiest. Punt uit! Zo deed Calvijn het aanvankelijk ook. Maar daarna ging het mis: de punt werd een komma en de verkiezing schoof van achteren naar voren. En als je dan een dubbele predestinatieleer ontwerpt -verkiezing naast verwerping- is er geen houden meer aan. Dan ben je echt het heil kwijt. De dubbele predestinatieleer is echt onluthers!”

Een ander misverstand is volgens Zwanepol dat het Luther om de rechtvaardiging van het geloof zou gaan, terwijl het Calvijn zou gaan om Gods eer. „Alsof dat twee verschillende of tegenstrijdige aspecten zouden zijn. Luther spreekt ook over ”God rechtvaardigen”, waarbij God het voorwerp is. Je doet God grote oneer aan door het aangewezen zijn op Gods rechtvaardiging te ontkennen. In de rechtvaardiging wordt zowel God geëerd als de mens gerechtvaardigd. Je ziet dus dat in een confessionele frontenoorlog de dingen al te gemakkelijk op formule worden gebracht.”

Een frontenoorlog die zich ook afspeelde bij de avondmaalsleer tussen lutheranen en calvinisten?

„Ja. Het is vreemd dat het conflict zich op dit punt heeft voorgedaan. Ik begrijp het ook wel weer als je Luthers beklemtoning van de incarnatie erbij betrekt. Luther was werkelijk bang dat de menswording van God op het spel zou komen te staan door Zwingli’s opvatting: ”brood is brood”. Luther was bezorgd dat de menswording een soort noodmaatregel wordt die echter ook weer ongedaan gemaakt kan worden. Hij heeft het besef van het mysterie willen bewaren, wat bij de huidige lutheranen nog steeds voortleeft. Maar op een gegeven moment zie je dat in het avondmaalsconflict alle middenposities ertussenuit worden geperst. Dan wordt het kiezen: óf een gedachtenismaaltijd, óf een meer realistische opvatting van het sacrament.”

Eigen inbreng
Zwanepol is er voorstander van dat de lutherse traditie een eigen inbreng heeft in het protestantisme, in Nederland en wereldwijd. „Je kunt wel zeggen dat lutheranen en gereformeerden elkaar steeds meer vinden in het wereldwijde protestantisme, en dat is goed, maar werkelijke pluraliteit wil zeggen dat je ook van elkaar leert. En dan zeg ik: We gaan voor goud. We hebben iets in de Augsburgse Confessie dat belangrijk genoeg is om ingebracht te worden, en niet alleen in de Protestantse Kerk in Nederland, maar ook in een groter oecumenisch verband.”

Het eigene van het lutheranisme ligt in een soort gevoeligheid voor het mysterie. Dat moet je niet uitleggen, maar bewaren en doorgeven, aldus Zwanepol.

Een ander punt is dat lutheranen de ander in de ethiek centraal stellen. „De gelovige moet in ethisch opzicht niet voldoen aan een setje regels, maar hij moet letten op het belang van de ander.”

In dit opzicht neemt Zwanepol het ook op voor de inzegening van homoseksuele relaties, waarvoor de Evangelisch-Lutherse Kerk al in een betrekkelijk vroeg stadium (1996) gekozen heeft.

Luther zou zich op de Bijbel beroepen om zich hier tegen te keren.

„Daarin kan ik zijn biblicisme niet volgen. Maar dat geldt ook voor zijn politieke opvattingen, waarin hij tamelijk conservatief dacht. De Bijbel is geen wetboek. Ik spreek ook liever van solo Verbo dan van sola Scriptura. Het vrije Woord heeft zich volgens lutheranen niet definitief neergeslagen in een geschrift. Het gaat om de actuele verkondiging, het levende Woord. Luther heeft gezegd dat je zelfs het lef moet hebben om een nieuwe decaloog te maken, afhankelijk van de situatie waarin je je bevindt.”

Rome
Prof. Zwanepol volgt nauwlettend de relatie van de Lutherse Wereld Federatie met de Rooms-Katholieke Kerk. Hij vindt dat er over de overeenstemming tussen lutheranen en rooms-katholieken over de rechtvaardiging (1999) te veel ophef is gemaakt. „Gelukkig zijn er misverstanden uit de weg geruimd. Maar men deed het voorkomen dat, nu er overeenstemming was bereikt over het ene punt van de rechtvaardiging, er ook aan andere punten gewerkt kon worden. Men besefte echter niet dat de rechtvaardiging ook consequenties heeft voor andere thema’s, zoals het ambt en de kerk. Met de rechtvaardiging staat en valt alles.”

De Rooms-Katholieke Kerk heeft schuld beleden over heel wat zaken, maar de ban van Luther is nooit herroepen.

„Dat blijft een heikel punt. Luther had de achillespees van Rome geraakt en dat heeft de kerk echt pijn gedaan, veel meer dan het schisma met de oosterse orthodoxie in 1054. Luther wordt nu door de Rooms-Katholieke Kerk soms geëerd als een vader in het geloof, maar de ban wordt gehandhaafd. Dat zit ’m vast op het kerkmodel van Rome. De erkenning dat de kerk zondig is en altijd weer vanaf de grond gereformeerd worden, is er niet bij. De Rooms-Katholieke Kerk weigert te erkennen dat er wellicht iets fundamenteel fout kan zitten in de kerk. Maar daar hoeven wij protestanten niet boven te staan, want in dat schuld bekennen zijn wij ook niet zo goed.”

Prof. dr. Klaas Zwanepol
Studie en loopbaan
1967 1975: Studie theologie aan de Theologische Universiteit van de Gereformeerde Kerken te Kampen (THUK).
1975 1996: Universitair docent theologie en dogmageschiedenis/symboliek aan de THUK.
1996 heden: Hoogleraar lutherana aan het Evangelisch Luthers Seminarium (eerst in Amsterdam, sinds 2000 in Utrecht). Het seminarium ging in 2007 op in de Protestantse Theologische Universiteit.
1998 2000: Hoogleraar Reformatiegeschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam.

Onderwijs
Dogmatiek, theologie en dogmageschiedenis, symboliek en de leer en geschiedenis van het (Nederlands) lutheranisme.

Onderzoeksgebieden
– Luther.
– Geschiedenis van het Nederlands lutheranisme.
– Theologie van de protestantse belijdenisgeschriften.