Deze conclusie werd zaterdagmorgen in Gouda getrokken op het jaarlijkse congres van de Stichting Studie Nadere Reformatie (SSNR). Thema van de bijeenkomst was: ”Israël in de prediking, catechese en poëzie van de Nadere Reformatie”.Dr. M. van Campen, hervormd predikant in Zwartebroek-Terschuur, maakte de ruim honderd aanwezigen deelgenoot van zijn zoektocht door stapels catechismuspreken. Dr. Van Campen onderzocht hoe een toekomstige bekering van de Joden of het herstel van Israël als natie behandeld werd in preken over de wederkomst en in preken over de tweede bede van het Onze Vader.

De predikant vindt het opvallend dat de toekomstige bekering van de Joden niet zomaar incidenteel, maar structureel in de catechismuspreken ter sprake komt. Als Bijbels fundament vervullen Romeinen 11:25-36 en Hosea 3:5 daarbij een spilfunctie.

De aandacht voor Israël leeft in diverse theologische tradities, zoals bij coccejanen, voetianen en remonstranten. De verbondsbeschouwingen van Coccejus en diens leer over de zeven tijdperken drukken sterk een stempel op de toekomstverwachting van de coccejaanse theologen, stelde de predikant vast. Hij vermoedt dat voetiaanse predikanten hun gedachten over de opeenvolging van gebeurtenissen modelleerden naar het coccejaanse fasering in de zeven tijdperken. „In alle uitleg is sprake van de trits val van antichrist, de volheid der heidenen en de bekering van het Joodse volk als geheel.”

In de Heidelbergse Catechismus komt het thema ”Israël” niet voor. Ook in Zacharias Ursinus’ later uitgegeven colleges over de catechismus is deze thematiek afwezig. Opmerkelijk is dat in de Nederlandse versie van de uitleg, ”Het schatboek”, Israël en de toekomst van het Joodse volk wel ter sprake komen. Kennelijk hadden de Nederlandse theologen behoefte Ursinus’ uitleg aan te vullen, zo denkt dr. Van Campen.

„Gaandeweg de overgang van de Nadere Reformatie in het achttiende-eeuwse gereformeerde piëtisme is sprake van een toenemende verinnerlijking van het thema”, constateerde de lector. Zo spreekt Bernardus Smijtegelt in preken over de komst van het Koninkrijk nog uitsluitend in termen van het individu.

Dr. Van Campen is ook recentere catechismusverklaringen uit verschillende gereformeerde denominaties op dit onderwerp nagegaan. „Het thema is eigenlijk verdwenen”, zo stelde hij vast.

Hoe kon bij de afgescheidenen, die zichzelf zagen als nazaten van de Nadere Reformatie, deze omslag plaatsvinden? „Ik weet wel bijna zeker dat dit komt door de invloed van Abraham Kuyper”, aldus dr. Van Campen.

De hervormde emeritus hoogleraar prof. dr. W. Verboom zei in zijn lezing dat hij bij het nagaan van vele catechisatieboekjes tot de conclusie is gekomen dat in de zeventiende en de achttiende eeuw in het catechisatieonderwijs voor jongeren geen enkele aandacht was voor Israël. De enige uitzondering vormde Jacobus Koelman met zijn huiscatechisaties. „De toekomst van Israël leefde niet en het werd de catechisanten in kerk en school niet geleerd.”

Tot dezelfde conclusie kwam drs. A. Ros. Hij onderzocht de poëzie op deze thematiek. In de tientallen liedbundels met verzamelde poëzie die Ros nagegaan was, bleek het thema Israël te ontbreken. De bekering van de Joden en de toekomst van Israël zijn in de bevindelijke poëzie geen onderwerp, concludeerde hij.

Ds. W. Silfhout, predikant van de gereformeerde gemeente te Capelle aan den IJssel-Middelwatering, sprak ’s middags over hoe de ontwikkeling van de visie op Israël in de negentiende en de twintigste eeuw. Volgens ds. Silfhout was in Réveilkringen het gedachtegoed van de nadere reformatoren nog volop aanwezig, maar door de invloed van Abraham Kuyper is de visie op Israël in alle gereformeerde denominaties veranderd, met uitzondering bij sommige hervormde theologen.