Hij zei dat donderdag in Nijmegen, tijdens een symposium over de rol van de oosterse orthodoxie in het huidige debat over Europese identiteit en de situatie van de christenen in het Midden-Oosten. Het congres was georganiseerd ter gelegenheid van het vijftienjarig bestaan van het Instituut voor Oosters Christendom (IVOC), verbonden aan de Radboud Universiteit Nijmegen.Met de toetreding van Bulgarije en Roemenië per januari 2007 tot de Europese Unie, vormen landen met een orthodoxe traditie een aanzienlijk groter deel van de EU dan tot nu toe (Griekenland, Cyprus). Te verwachten valt dat Montenegro, Macedonië en Servië vroeger of later zullen volgen; wellicht ook landen als Georgië, Moldavië of zelfs Oekraïne. Daarnaast blijven, hoe dan ook, Wit-Rusland en de Russische Federatie grote traditioneel-orthodoxe oosterburen van de EU.

Volgens dr. Van der Zweerde, wetenschappelijk onderzoeker aan het IVOC, gaat in Rusland slechts 2 procent van de bevolking wekelijks naar de kerk, tegen 14 procent in Nederland. Andere Oost-Europese landen laten een vergelijkbaar beeld zien; alleen Roemenië kent een stijgend kerkbezoek. Maar 70 procent van de Russen beschouwt zich wel als oosters-orthodox en gelooft in het bestaan van God.

Van der Zweerde trok hieruit de conclusie dat religie als een niet te negeren factor gezien moet worden voor het toekomstige Europa, al gaat dat dan niet gecombineerd met frequent kerkbezoek. Wellicht kan de Russiche orthodoxie ons helpen tegen een doorgeschoten individualisme in het Westen, zo opperde hij.

Een punt van zorg in oosters-orthodoxe landen is echter wel de spanning tussen enerzijds de (officieel) beleden vrijheid van godsdienst, anderzijds de nauwe samenwerking tussen de overheid en de dominante kerk. Minderheidskerken en nieuwe religieuze bewegingen worden hoogstens getolereerd. „Vrijheid van godsdienst staat per definitie op gespannen voet met het slechts tolereren van andere kerken.”

Dr. Michel van Parys, oud-abt in Chevetogne (Frankrijk), wees erop dat de Russisch-Orthodoxe Kerk zich sterk keert tegen de mensenrechten als liberale, typisch westerse verworvenheid, product van de verlichting. Deze zouden niet stroken met de waarden die de Russisch-Orthodoxe Kerk verdedigt. „De mensenrechten spelen in op het individu, maar negeren de samenleving als gemeenschap.”

Het debat over de regelrechte lijn van scholastiek en Reformatie naar de Franse Revolutie herleeft volgens hem nu in oosters-orthodoxe landen. „Historisch is die lijn niet juist, maar de vraag aan de Europese Unie is wel of ons westers model van vrijheid het enig mogelijke model is. De groeiende aanwezigheid van de islam in het Westen stelt die vooronderstelling van individuele vrijheid ter discussie. De oosterse kerken hebben geen politiek gewicht in Europa, maar het nieuwe Europa kan niet zonder de oosterse orthodoxie.”

Prof. dr. Samir Khalil Samir, directeur van het Centre d’Études Arabes Chrétiennes aan de Université St. Joseph te Beiroet, wierp de vraag op of het mogelijk is om met moslims te leven. Ja, zei hij. „We hebben een lange ervaring van vreedzaam samenleven gedurende dertien eeuwen.”

Maar het is tegelijkertijd erg moeilijk, zei hij. In de eerste plaats vanwege de nationalistische beweging in de Arabische wereld na de Tweede Wereldoorlog en in de tweede plaats vanwege de daaropvolgende islamitische beweging, die veel landen in Midden-Oosten, Afrika en Azië wil her-islamiseren. „Die islamisering is volgens deze beweging nodig omdat er weliswaar moslims wonen in al die landen, maar de samenleving is niet islamitisch, dus moeten de landen opnieuw geïslamiseerd worden.”

Christenen in het Midden-Oosten zijn volgens Samir overtuigender christelijk dan hun lotgenoten in het Westen, omdat ze meer uitgedaagd worden, zowel in het geloof als in de praktijk. „De islam is een concurrent omdat ze veel eenvoudiger en rationeler lijkt dan het christendom. Moslims die hier in het Westen komen, zijn vrienden, maar ze kunnen snel verleid worden door een politieke islam. Deze laatste beweging wordt aangehangen door mensen die nooit een vredelievende traditie hebben gekend.”