Ze konden op allerlei manieren worden gebruikt. De dichter Hendrik Numan (1736-1790) nam in zijn ”Zinspeeling op allerlei wetenschappen, kunsten en ambachten” een zinspeling op de waaier op. Daarin gaf hij de vele functies ervan weer:

De waaijer is een fyne uitvinding:

Hy strekt veeltyds tot oogverblinding,

Hy dekt een schaamrood aangezigt,

Hy hoedt het oog voor ’t sterke licht,

Hy koelt, by ’t heete zoomerweder,

Der schoonen vel, zo zacht zo teder,

Hy voedt haar aandacht in de Kerk,

Hy geeft haar in den schouwburg werk.
Over de wijze van kerkelijk gebruik is niet zo veel bekend, zegt Jolande Roest, samensteller van de zomertentoonstelling. Wel is het duidelijk dat de vrouwen de waaier voor hun gezicht hielden als ze in gebed gingen, zodat ze niet werden afgeleid. Roest loopt naar een prent van de schilder Jacobus van der Schley. Afgebeeld staat de brooduitdeling tijdens een doopsgezinde avondmaalsviering. De mannen houden de hoed voor het gezicht, de vrouwen de waaier.

Vrouwen als voorbeeld
Sinds de Oudheid zijn waaiers een wijdverbreid voorwerp geweest. Ze werden gebruikt om het vuur mee aan te wakkeren, verkoeling te geven of om domweg vliegen te verjagen. De eenvoudigste vorm was een palmblad of de vleugel van een vogel. In de achttiende eeuw bereikte de ontwikkeling van het voorwerp zijn hoogtepunt. Chinese monturen werden vanwege de hoge kwaliteit zeer geliefd. Het doorgaans ivoren montuur was fijn gesneden of beschilderd. Het andere deel van de waaier, het blad, werd in Europa gemaakt. „Vaak werden het blad en het montuur zonder onderlinge samenhang gekozen en gemonteerd, een bewijs dat de waaier een echt gebruiksvoorwerp was”, zegt Roest.

Bepaalde bijbelse vrouwen komen opvallend vaak voor op de waaierbladen: de aren rapende Ruth achter de maaiers; Rebecca die de bruidswerver Eliëzer te drinken geeft; Abigaïl die David met een zoenoffer van drank en voedsel tegemoettreedt. „Bij de verhalen rondom deze vrouwen verdween langzamerhand de context in de uitbeeldingen en ze werden personificaties van deugden”, licht Roest toe. „Ruth als toonbeeld van een trouwe, deugdzame en vlijtige echtgenote. Rebecca als symbool van de zachtmoedige en dienstbare huisvrouw. Abigaïl als voorbeeld van wijsheid, zachtmoedigheid en schoonheid.”

De collectie bevat, bij wijze van introductie, een Chinese mandarijnenwaaier uit 1870, een Franse waaier met een hertje uit het midden van de achttiende eeuw en een dubbelzijdig beschilderde Italiaanse waaier van rond 1700. De Nederlandse waaiers uit de achttiende eeuw tonen meestal de geschiedenissen en verhalen uit het Oude Testament, weet Roest. Abraham die Hagar wegstuurt, de drie mannen die de aartsvader een bezoek brengen, de vlucht van Lot of het voorgenomen offer van Izak. „Niet zo verwonderlijk in een protestants land als het onze. In de loop van de eeuw kwamen daar de voorstellingen uit het Nieuwe Testament bij.” In het Bijbels Museum aan de Amsterdamse Herengracht liggen waaiers met afbeeldingen van Jezus en de Samaritaanse vrouw bij de bron, Jezus en de Romeinse hoofdman en de gelijkenis van de verloren zoon. Het was gebruikelijk om een waaier met een bijbelse voorstelling mee te nemen naar de kerk, zegt Roest. „Een aparte kerkwaaier lijkt er echter niet bestaan te hebben, want deze bijbelse waaiers werden ook bij andere gelegenheden gebruikt.”

Gebaren
Wel hebben er speciale rouwwaaiers bestaan. Bij sterfgevallen maakten de kleurige, frivole modewaaiers plaats voor sobere rouwwaaiers. Roest: „Tijdens de eerste, zware rouwperiode droeg de weduwe een zwarte waaier. Daarna, tijdens de ’lichte rouw’ een zwart-wit of grijs exemplaar. Deze waaier had een eenvoudig montuur, maar de voorstelling was niet altijd een bijbelse.”

Wie de tentoonstelling in Amsterdam bezoekt, kan zich verbazen over de subtiele waaiertaal die ooit werd gebruikt. „De waaier speelde een belangrijke rol in de ongesproken communicatie tussen man en vrouw. Door middel van een gecompliceerde gebarentaal kon zich voor ingewijden een spannende flirt afspelen. Deze taal was uiterst ingewikkeld en alleen begrijpelijk voor de goed verstaander. In Engeland bestond zelfs een academie voor de waaieretiquette, waar meisjes zich in zes maanden in de kunst konden bekwamen. Alleen vraag ik me dan af hoe de jongens de taal verstonden, als ze niet naar die school waren geweest. Maar kennelijk begrepen ze de gebaren wel…”

Op een groot vel staan de gebaren en de bijbehorende betekenissen weergegeven. De waaier langzaam bewegen: ik ben getrouwd. De waaier snel bewegen: ik ben verloofd. Met het montuur op de lippen: kus mij. De waaier wijd opengevouwen: wacht op mij. De waaier achter het hoofd: vergeet mij niet. Opengevouwen in de linkerhand: kom en praat met mij.