In de laatste halve eeuw is het burgerschap in Nederland enorm vervlakt. Het gemeenschapsbesef is sterk aan slijtage onderhevig geraakt. Nederlanders zijn zich steeds meer gaan beschouwen als individuen, die allereerst verantwoordelijk zijn voor hun eigen ontplooiing. In moreel opzicht gingen mensen hoe langer hoe meer uit van het motto: doe wat je wilt, zolang je een ander maar niet in de weg zit. Ook de verhouding tussen overheid en burgers is scheef gegroeid. Mee door de groeiende welvaart gingen Nederlanders de staat steeds meer zien als een leverancier van diensten, net als een willekeurig bedrijf. En de politiek ging mee met deze trend door kiezers vooral te paaien met mooie beloften: u vraagt, wij draaien! Dit is wel de jukebox-democratie genoemd.

Al met al is de verplichtende kant van het burgerschap volledig in de schaduw geraakt. Ieder voor zich en de staat voor ons allen, dat is de lijn geworden. Nu hebben we in de loop van de jaren ontdekt dat de staat deze taak helemaal niet kan waarmaken, dat de samenleving niet maakbaar is. Maar dat heeft niet tot een ommekeer geleid. Het individualisme is gebleven. Als de staat niet alles kan, nu, dan moet de burger maar op de vrije markt kopen wat hij nodig heeft. Van een herbezinning op verantwoordelijkheden van burgers, ook jegens elkaar, is het niet gekomen.

In deze situatie zijn veel mensen uit andere streken van de wereld in ons land binnengekomen. Velen hadden en hebben een sterk van de traditionele Nederlandse cultuur afwijkende leefstijl. Velen zijn moslim. Het is niet vreemd dat Nederland niet gemakkelijk een weg vond om de immigranten goed op te vangen. Veel Nederlanders beschouwden de groepen allochtonen met onverschilligheid, geheel volgens de cultuur van vrijblijvendheid die onze samenleving als geheel kenmerkte. En nogal wat progressieven staken de loftrompet over de nieuwe multiculturele samenleving. Daardoor werden problemen ontkend, wat uiteindelijk ook tot schade was voor de groepen allochtonen die hun plaats in Nederland moesten zien te vinden.

Samen verantwoordelijk
De dominante cultuur van vrijblijvendheid moet worden doorbroken. De huidige politieke omwentelingen bieden daartoe een uitgelezen moment, dat door de formerende partijen dan ook moet worden benut. Het is belangrijk dat het nieuw te vormen kabinet uitstraalt dat Nederlandse burgers zelf gezamenlijk verantwoordelijk zijn voor de samenleving. Vanuit de christelijke politiek is deze boodschap jaar in jaar uit verwoord. Steeds opnieuw is aandacht gevraagd voor de noodzaak dat zowel de overheid als de samenleving daarbij gehoor geven aan Gods geboden. Mensen zijn niet autonoom (zichzelf tot wet). Mensen zijn geschapen om God en de naaste lief te hebben. Om ons van de zonde te weerhouden en om ons tot onze scheppingsbestemming te brengen gaf de goede God zijn universele geboden. Christelijke politici zullen ook vandaag weer aandacht moeten vragen voor plicht tot verantwoordelijkheid en naastenliefde, zowel midden in de samenleving als aan het adres van de overheid. Mensen dragen verantwoordelijkheid voor elkaar in alle maatschappelijke verbanden waarin zij leven en die het weefsel van de samenleving vormen. De overheid zal die verbanden, zoals gezin, kerkgemeenschap, scholen en verenigingen, de ruimte moeten geven en waar nodig moeten ondersteunen. Daarbij hoort ook dat het nieuwe kabinet de financiële positie van het gezin, die sterk is verslechterd onder de Paarse kabinetten, eens grondig onder de loep neemt. Het gezin is immers primair de plaats waar besef van verantwoordelijkheid en naastenliefde worden overgedragen. Een herziening van het belastingstelsel, bijvoorbeeld in de vorm van het splitsingsstelsel, zou een welkome ondersteuning zijn van gezinnen met kinderen.

Daarnaast is de overheid vanuit haar eigen rol verantwoordelijk om de ”ongebondenheid” van de mensen in de publieke sfeer te bedwingen. Het is belangrijk dat de Nederlandse publieke samenleving haar identiteit vindt in een morele gerichtheid. Dat sluit aan bij de beste tradities van ons land, die nauw verbonden zijn met het christelijk geloof, bij de boodschap van de bijbel. Ook van immigranten mag gevraagd worden dat zij zich daarbij aansluiten. Christenpolitici zullen vrijmoedig uitkomen voor hun overtuiging dat luisteren naar God en zijn geboden heilzaam is voor de samenleving. Voor oude en voor nieuwe Nederlanders.

Nuttig breekijzer?
Ik moet daar meteen wel iets bij zeggen. Als we in de Nederlandse samenleving gehoor vragen voor de geboden van God, dan zullen wij ook onszelf daaraan steeds moeten toetsen. Dat betekent ook dat wij ons niet mogen laten leiden door een combinatie van nationalisme en vijandschap tegenover de ”vreemdelingen die in onze poorten” zijn. Dat moet ons zeer kritisch maken tegenover de ideeën waarmee Pim Fortuyn zo veel opzien baarde en die door de heer Heesters (die de serie artikelen over burgerschap op 28 mei opende) worden getypeerd als een „mengeling van gezond verstand en een gezonde dosis xenofobie.” Tussen haakjes zij opgemerkt dat die laatste bewoordingen wel erg ongelukkig gekozen zijn. Wat kan dat zijn: een gezonde dosis xenofobie oftewel af keer van wat vreemd is? Vanuit christelijk gezichtspunt kan daarvoor toch nooit iets positiefs gezegd worden, ook niet dat zo’n visie als ”nuttig breekijzer” kan functioneren, zoals Heesters doet. Een gemeenschappelijk stelsel van waarden en normen zal door de christelijke politiek altijd verbonden moeten worden met de heilzame wetten van God. Ds. Silfhout, die op 1 juni over dit thema schreef, heeft daar terecht op gewezen. Vanuit deze visie spreken wij mee over de noodzakelijke koers van onze samenleving. Die wetten moeten ons ook corrigeren als mensen hun eigen belangen tot gelding brengen ten koste van anderen, individueel of als groep. Dat geldt voor iedereen, voor allochtonen en voor autochtonen.

Mensenplichten
De verantwoordelijkheid van burgers voor onze samenleving geldt voor alle Nederlanders samen. Terecht is de laatste tijd aandacht gevraagd voor de noodzaak om aan die gezamenlijkheid te werken. Daarom is het goed om verder na te denken over de inhoud van burgerschap in ons land, over wat het betekent deel uit te maken van een samenleving. In het verlengde van wat het Eerste-Kamerlid voor de ChristenUnie Schuurman al eerder heeft opgemerkt over de noodzaak om naast mensenrechten ook eens na te denken over mensenplichten, zou daardoor de nog altijd gangbare cultuur van vrijblijvendheid kunnen worden doorbroken. Het gaat dan heel basaal om wat voor een ordentelijk samenleven onontbeerlijk is, zoals actieve steun voor de rechtsorde, medeverantwoordelijkheid voor een openbare ruimte waar ieder veilig en zonder zich te generen kan verkeren, respect voor de naasten, respect voor de eigendommen van anderen, enzovoort. Het gaat hierbij allereerst om een kwestie van mentaliteit, waaraan opvoeding en onderwijs kunnen bijdragen.

Het zou een zegen voor ons land zijn als de geest van individualisme en normloosheid die in Nederland zo sterk is, zou worden doorbroken. Juist in een samenleving waarin de culturele en religieuze verschillen groot zijn, is dat belangrijk.

De auteur is fractievoorzitter van de ChristenUnie in de Tweede Kamer.