„Gemeente des Heeren, broeder en zuster, landgenooten, menschenkinderen!” hield de hervormde predikant de toegestroomde menigte die 9e mei 1945 in de Nieuwe Kerk van Amsterdam voor. „Zie! Zie dan toch op dezen dag, hoe dit alles is vergaan, aan zijn innerlijke onmogelijkheid bezweken. Ja dit alles móést vergaan! Het militaire einde is maar een achterstallige conclusie, een late bezegeling.”

Een uitdrukking waarvan ik veel ben gaan houden, zei hij, „en die mij weer dichter tot de ziel van het volk heeft gebracht, is deze: Dominee, het bestáát eenvoudig niet, dat ze winnen…”

Maar waarom dan niet? Waarom was het nationaal-socialisme Gods vijand? Kernachtig vatte dr. Miskotte het samen: „Omdat deze macht in allen ernst en letterlijk Israël heeft willen uitmoorden.” Israël, het „teeken van Zijn openbaring.”

En had de oorlog nog langer geduurd, dan was ook de kerk eraan gegaan. „Misschien vraagt ge nog: Is de vijand van het volk van Israël ook en als zoodanig de vijand der kerk? Ja! Want het gaat om denzélfden God, tegen Wien de jodenhaat zich in wezen richtte en als we nog langer onder dit regiem hadden moeten verkeeren, dan waren we er zeker nog getuige van geworden hoe ook de kerk eens aan de beurt zou gekomen zijn, op dezelfde wijze als Israël.” De heiden -elke sterveling van nature- verdraagt (de God van) de Thora niet.

Profetisch
„Gods vijanden vergaan.” Als weinig anderen heeft dr. Miskotte (1894-1976) het heidense, het demónische karakter van het nationaal-socialisme gepeild, zegt prof. dr. G. C. den Hertog, hoogleraar ethiek aan de Theologische Universiteit Apeldoorn van de Christelijke Gereformeerde Kerken. „Maar het tragische is dat Miskotte is afgedaan als geestverwant van Karl Barth, en dat we eigenlijk het vermogen niet meer hebben om zijn werken op hun merites te beoordelen. Neem zijn boek ”Edda en Thora”, uit 1939. Profetisch! Van dit boek moesten we kunnen zeggen: Wacht even, hier moeten we mee aan de gang. Iets vergelijkbaars geldt overigens voor iemand als dr. J. Koopmans. Ook hij wist het eind 1940 al: „De joden gaan eruit en ze gaan eraan.””

Oma
Een Miskotte-kenner wil prof. Den Hertog zich niet noemen. Desondanks duikt de naam van de theoloog in veel van zijn publicaties op. „Ik ben wel een actief lezer van Miskotte, al sinds mijn studietijd. En nog niet zo lang geleden ontdekte ik dat mijn oma Den Hertog, in de jaren dertig van de vorige eeuw, Miskotte al las. Ook zij -amper lagere school, lid van de Gereformeerde Gemeenten- moet hebben gevoeld dat hij iets te vertellen had.”

Miskotte, van 1945 tot 1959 hoogleraar dogmatiek in Leiden, was een „onvoorstelbaar genie”, zegt de Apeldoornse hoogleraar. „Op tweede pinksterdag 1932 diende hij het ontwerp voor zijn proefschrift in. In december van dat jaar promoveerde hij, op een vuistdikke dissertatie.”

Zelf promoveerde dr. Den Hertog op een proefschrift over de leer van de onvrije wil in de theologie van de Duitse systematicus Hans Joachim Iwand. „En bij hem zie je óók lijntjes lopen naar Miskotte. Na de Tweede Wereldoorlog heeft Iwand hem gevraagd in Bonn te komen doceren. Miskotte heeft dat niet gedaan. Maar zij hebben elkaar herkend in hun geestelijke peiling van het nationaal-socialisme. Ook Iwand heeft het karakter daarvan heel scherp doorzien. Ik had wel eens een gesprek tussen die twee willen bijwonen.”

Toch kan de christelijke gereformeerde ethicus dr. Miskotte niet in alles volgen. „Leerlingen van hem, zoals Ter Schegget, liepen in de jaren zestig voorop met de gedachte dat de kerk de voorhoede was van Gods nieuwe wereld en waren optimistisch over de menselijke mogelijkheden. Ze verwijderden zich van de radicaliteit van Gods genade in rechtvaardiging en heiliging, waarop Miskotte in zijn proefschrift zo sterk de nadruk had gelegd. En hoewel hij daarin niet met hen meeging, heeft hij zijn leerlingen niet gecorrigeerd. Toch denk ik dat men hem hierin te beperkt heeft opgevat - net zoals men de brieven van Bonhoeffer heel beperkt kan interpreteren. Miskotte was óók een heel mystieke geest, had iets bevindelijks. Hij kerkte wel bij prof. G. Wisse. Maar die kant van Miskotte heeft men laten liggen. En met zijn politiek-kritische kant is men weggelopen.”

Eren
„Wij willen het heidendom eeren”, schrijft dr. Miskotte in zijn boek ”Edda en Thora” (de Edda: een middeleeuwse verzameling van IJslandse goden- en heldenliederen; de Thora: het heilig onderricht van Israël). Hij bedoelde: het peilen, het ernstig nemen, als vrucht van de wijsheid die God aan mensen geeft. Maar het heidendom zoekt God in de wereld zoals die is, en wil niet weten van radicale verlorenheid. Dr. Miskotte: „Heidendom is dé religie van dé menschelijke natuur, altijd en overal.”

En die natuur creëert zichzelf goden. Wodan, Odin, Thor - maar daar blijft het niet bij. „En deze goden bestaan wel degelijk”, zegt prof. Den Hertog. „Anders dan de God van de Thora, van het Oude Testament. Maar ze bestaan wel, bij de gratie van de mensen die hen aanroepen. De heiden schept zijn eigen wereld, met zijn eigen goden. En die wereld kan gevaarlijke trekken aannemen.”

Ad Verbrugge
„In dit verband zou ik toch ook het inmiddels veelbesproken boek ”Tijd van onbehagen” van VU-filosoof Ad Verbrugge willen noemen”, zegt de Apeldoornse hoogleraar. „Verbrugge analyseert onze cultuur, en signaleert een enorme leegte. Maar eigenlijk laat hij het daarbij. Hij geeft niet aan welke richting het dan op moet. Tegelijk leunt zijn betoog zwaar op Duitse denkers als Hegel, Spengler en Heidegger, denkers die populair waren in de aanloop naar het nationaal-socialisme. Wil hij die richting dan op? Dat geloof ik beslist niet. Maar je kunt die kant met zijn boek wel opgaan, en in zoverre heeft Dick Pels met zijn kritiek op Verbrugge, onlangs in Trouw, wel een punt.”

Verbrugge lijkt toch de weg te wijzen naar het christelijk geloof.
„Zo lees ik zijn boek ook. Maar Verbrugge zelf geeft dat antwoord niet. En uiteindelijk zijn er toch maar twee mogelijkheden: Edda of Thora. Of je creëert je eigen goden, of je bekeert je tot de God van Israël.”

Christenen zijn gevoelig voor „diepe tonen”, constateert prof. Den Hertog. „Daarom spreekt een cultuuranalyse als die van Verbrugge, waarin bijvoorbeeld wordt uitgegaan van het kwade in de mens, hen zo aan. Maar vergeet niet dat er in de jaren dertig van de vorige eeuw niet weinig christenen waren die zich aangesproken voelden door het gedachtegoed van Hegel en Spengler. Daarom konden ze ook zo gemakkelijk met Hitler meegaan. „Eindelijk een man die weer oog heeft voor normen en waarden, iemand die weer écht leidinggeeft.” Ik zie dit als een zwakke plek van christenen. Want diepe tonen alleen zijn niet genoeg. Bekering, dáár komt het op aan. En als iemand dat heeft gezien, is het Miskotte.”

Zestig jaar na de Bevrijding lijkt het heidendom opnieuw uit zijn schuilhoeken tevoorschijn te komen. Waar liggen wat u betreft de fronten?
„Ik zie die niet zozeer liggen bij jongeren met een Thor-hamer. Of bij New Age, voodoo, paranormaalbeurzen. Ik heb toch de idee dat de echte verleiding voor ons ergens anders ligt. Dit blijft bij wat experimenteren, hoe gevaarlijk ook. Maar iets als het nationaal-socialisme was veel meer dan spielerei. Dat was een religie. Het nationaal-socialisme sprak je aan, daar ging je voor, met heel je wezen. En dát gevaar bedreigt ons nu weer, al zie ik nog niet meteen uit welke hoek het zal komen. Maar je zag het bij de begrafenis van Pim Fortuyn, en eerder bij die van Diana. Zó veel mensen in volstrekte vervoering. Dat is religie.”

Ook de paus bracht miljoenen op de been.
„Ik proef daarin toch de moderne gestalte van religie, waarin de mens zélf er inhoud aan geeft. Want hoezeer de overleden paus ook geliefd was, in ethisch opzicht ging men gewoon zijn eigen gang. Mensen bleven zichzelf. Maar ook hierin wijst Miskotte ons de weg. Het gaat erom dat we van een Ander worden. Zondag 1 van de Heidelbergse Catechismus: dat ik niet mijn, maar mijns getrouwen Zaligmakers, Jezus Christus, eigen ben.”

Het heidendom, schrijft Miskotte, „is geen vermaning, ánders te worden, maar veeleer zichzelf te zijn.” Zichzelf zijn: menige hedendaagse therapie hamert erop.
„Zelfverwerkelijking, jezelf de ruimte geven… Het gelijk van zulke therapieën is dat elk mens, juist in bijbels opzicht, uniek is, en dat God ons zó zoekt en redt. Maar je kunt er ook de verkeerde kant mee opgaan, en dat is het ongelijk ervan. Wie zijn leven zal willen behouden, zal hetzelve verliezen. De mythe geeft je een schouderklopje: Geef jezelf de ruimte. Het Evangelie zegt: Het is óf, óf.”

De heiden verzet zich vanuit zijn diepste wezen tegen de God van Israël, en daarom ook tegen Israël zelf, stelt Miskotte. Antisemitisme. Moeten we niet vrezen dat, bijvoorbeeld, secularisme en islam uiteindelijk een machtige alliantie zullen gaan vormen tegen joden- en vervolgens ook christendom?
„Ik zie op dit moment nog niet dat het die kant zal opgaan. En wat de islam betreft, dat is -in de onderscheiding die Miskotte maakt- een ethisch monotheïsme dat meer van het het jodendom dan van het heidendom heeft. Een andere vraag is of heidendom en islam zich met elkaar kúnnen verbinden. Het antwoord is ja. Hitler onderhield nauwe banden met de islamitische moefti van Jeruzalem.

Is er niet in de hele geschiedenis sprake van een enorme haat tegen Israël, vanwege Gods vrijmachtige verkiezing van dat volk? En toch houdt God dat volk vast. En in Israël zet Hij een in Christus geslaagde aanval in op een wereld die los van God is. Dan komt het er voor ieder mens op aan de Heere te zoeken en lief te hebben. Maar dat wíl hij niet. Wij willen niet beknot worden in onze vrijheid. Hitler zei eens: Ik kan niets met dat vervloekte „Du sollst” van de Sinaï.

Overigens mogen christenen zich wel afvragen of zij in de loop van de eeuwen wel voldoende hebben laten zien wat christelijke vrijheid, vrijheid in Christus, wérkelijk inhoudt. Dat christenzijn meer is dan het opgeheven vingertje. „Wat vreê heeft elk die Uwe wet bemint.” In Leviticus 26:13 zegt de Heere: „en heb u doen rechtop staan.” Niet gebogen onder een zwaar juk, maar: rechtop.”

De theoloog dr. H. Vreekamp bepleit de aanstelling (in de Protestantse Kerk) van een predikant voor kerk en heidendom. Wat vindt u van zijn voorstel?
„Ik zou dat, bij alle waardering die ik voor Vreekamp heb, toch niet willen overnemen. Dr. Vreekamp vindt ook dat we de Edda in de kerk moeten gaan lezen. Ik geloof niet dat daar de remedie ligt. Bekering, laten zien wat het christelijk geloof écht inhoudt, en mensen, ook in de prediking, aanspreken in hun diepste gevoelslaag, daar komt het voor de kerk op aan. En op die punten is er veel misgegaan.”

Morgen is het weer hemelvaartsdag.
„Ik vind het in één woord prachtig dat hemelvaartsdag en Bevrijdingsdag dit jaar samenvallen. Wat een zeggingskracht! Ik hoop daar morgen ook over te preken. „Mij is gegeven alle macht in hemel en op aarde”, zegt de Heere Jezus voordat Hij afscheid neemt van Zijn discipelen. En vervolgens: „Gaat dan heen…” Dáár ligt de taak van de kerk. We kunnen allerlei sombere toekomstscenario’s schetsen, maar hier ligt toch iets ontspannends. Want eens zal Christus al Zijn vijanden onder Zijn voeten verpletteren. „Want zie, Uw vijanden zullen vergaan.””