Er zijn nu drie goede redenen om Keramiekmuseum Princessehof in Leeuwarden te bezoeken. Het 18e-eeuwse stadspaleis, eens bewoond door Maria Louise van Hessen-Kassel prinses van Nassau, is prachtig bewaard gebleven. Ach, natuurlijk kent iedereen in Leeuwarden de prinses nog. Ze was immers erg geliefd. Niet voor niets noemen de Friezen haar Maaike Meu: tante Maaike.

In dit museum is tegenwoordig een topverzameling porselein en aardewerk bijeengebracht, die voor de tentoonstelling ”Porseleinkoorts” tijdelijk is aangevuld met het belangrijkste Europese porselein uit de 18e eeuw. De stukken zijn van koninklijken huize. Nederlandse ogen moeten soms wennen aan de barokke stijl en de rococo tierlantijntjes (roc is rots en caille is schelp), maar dat weerhoudt de mond er niet van om open te vallen vanwege de kwaliteit en het vakmanschap.

De derde reden om Keramiekmuseum Princessehof te bezoeken is het verhaal over het Europese porselein op zichzelf. Het is alsof je in het museum door een roman wandelt. Je wordt meegetroond naar paleis en gevangenis, meegesleept van het Italiaanse Florence naar het Duitse Meissen en het Franse Sèvres. Een kijkje in de keuken van de keramiek.

Bikkelhard

Echt porselein, zoals de Chinezen dat in de achttiende eeuw al eeuwenlang maakten, is hard, bikkelhard. Aardewerk zoals in Europa wordt vervaardigd is vele malen zachter en vaak kwetsbaarder. Niet gek dus dat al in de zestiende en zeventiende eeuw grote hoeveelheden Chinees porselein naar Europa worden verscheept, waar de rijken met hun aankopen kunnen opscheppen. Maar door burgeroorlogen in China droogt de import van het Oost-Aziatische porselein aan het eind van de zeventiende eeuw op.

Het alternatief is om in Europa zelf porselein te maken, zelf het recept ontdekken om dat dunne, keiharde, maar zo sierlijke steengoed te produceren. De invloedrijke familie De’ Medici is er in Florence al aan het eind van de zestiende eeuw mee bezig. Het resultaat is mooi, maar het materiaal lang niet hard genoeg. In Leeuwarden illustreert een blauw geglazuurde fles uit 1580 deze pogingen.

Voor de echte doorbraak moeten we echter naar ”Florence aan de Elbe”, naar Dresden. Daar huist August de Sterke (1670-1733), de man die met blote handen hoefijzers kan verbuigen en naar verluidt meer dan 300 kinderen verwekte. August kan nog meer. Hij is keurvorst van Saksen en koopt zich later in als koning van Polen. Hij is een vechtersbaas, voert oorlog met Frankrijk en later met Zweden. Maar hij is ook een verwoed verzamelaar van kunst, vooral van porselein. Aan het eind van zijn leven heeft hij rond de 30.000 stuks Chinees en Japans porselein, ondergebracht in een van zijn onderkomens, het Japanse Paleis in Dresden. Hij heeft zelfs een porseleinminister in dienst, de Italiaanse graaf van Lagnasco.

August de Sterke zit echter niet goed in de slappe was, hoewel hij veel geld nodig heeft. Als hij hoort van een jongeman, Johan Friedrich Böttger, die rondbazuint dat hij elk metaal in goud kan veranderen, aarzelt August geen moment. Böttger wordt in de kraag gevat en krijgt een plekje in de kerkers van Slot Albrechtsburg in Meissen. Hij zal het daglicht pas weer zien als hij goud kan maken, zo dreigt August. De alchemist maakt ongetwijfeld misbaar, maar geen goud. Hij ontdekt, samen met de wetenschapper Von Tschirnhaus, wel iets anders wat August in vervoering zal brengen: wit goud, porselein. Het geheime recept, op basis van het kleimineraal kaolien, kwarts en veldspaat, zal de besmettelijke porseleinkoorts in Europa aanjagen.

Böttger-steengoed

Böttger ontloopt zo het lot dat de meeste alchemisten treft die als bedrieger worden ontmaskerd: de galg. Zo rond 1710 stelt August hem zelfs aan als directeur van de spiksplinternieuwe porseleinfabriek, die aanvankelijk is gevestigd in Slot Albrechtsburg. Dat laatste niet om de alchemist opnieuw gevangen te houden, maar het geheime porseleinrecept moest binnenskamers blijven.

Later wordt een nieuwe porseleinfabriek gebouwd in Meissen, onder de rook van Dresden. Daar komt het zogenoemde Böttger-steengoed tot verdere vervolmaking. In de vormen en de versieringen zijn invloeden uit China, Japan en uit het Nederlandse Delft te zien. Omdat het nog lastig is decoratie op het glazuur aan te brengen, zoeken de porseleinmakers hun kracht vooralsnog in het aanbrengen van reliëf in de klei. Naar voorbeeld van het Aziatische porselein wordt vervolgens een blauw-witte beschildering aangebracht voordat het geheel wordt geglazuurd.

Binnen enkele jaren boekt de fabriek indrukwekkende resultaten. En het porseleinrecept? Dat ontsnapt natuurlijk toch. In de loop der jaren worden overal in Europa porseleinfabrieken opgetuigd. Concurrerende fabrieken duiken op in onder meer Wenen, Venetië en Sint-Petersburg. Machthebbers als tsarina Catharina de Grote van Rusland en de Franse koning Lodewijk XV mengen zich in de strijd. Steeds vaker geven vorsten elkaar ook Europees porselein cadeau, liefst geproduceerd in hun eigen fabrieken. Dat dit porselein ook wordt gebruikt als diplomatiek geschenk, zegt iets over het niveau dat inmiddels is bereikt.

Bedrog

De vraag naar porselein blijft aan het begin van de achttiende eeuw groot, terwijl de import vanuit China en Japan stagneert. De verleiding om te frauderen met porselein wordt enkelen te machtig. Met mooie praatjes weet de Parijse Rodolphe Lemaire –op zoek naar handel– in 1729 de Meissen-fabriek binnen te komen. Hij zet directeur Hoym ertoe aan om ongesigneerd porselein te vervaardigen naar het voorbeeld van oud Japans Kakiemon-porselein. Dat moet als antiek op de Franse markt worden gebracht. August de Sterke eist echter dat elk stuk Meissen-porselein het merkteken van de twee zwaarden moet hebben, zodat heel Europa kan zien wat voor prestatie het Saksische Meissen neerzet. Lemaire en Hoym laten de zwaardjes boven op het glazuur schilderen, zodat ze gemakkelijk weer kunnen worden verwijderd. Beide fraudeurs eindigen in het cachot; hun fraude staat bekend als de Lemaire-Hoym-affaire.

Vertrouwelinge

In de nadagen van August de Sterke wordt in 1721 in Parijs Jeanne-Antoinette Poisson geboren. Ze groeit op in gegoede kring en is veelzijdig: dansen, zingen, acteren, schilderen, tekenen, graveren en tuinieren gaan haar gemakkelijk af. Ze huwt met Le Norman d’Etoiles en belooft hem lief te hebben en hem niet te verlaten, „behalve voor de koning”. En laat nu juist koning Lodewijk XV haar pad kruisen. Kortom, zij wordt bekend als ’s konings maîtresse en vertrouwelinge, onder de naam Madame de Pompadour. Hij beschikt over haar en zij beschikt over zijn geld.

De eerste Franse porseleinfabriek heeft in 1740 in Vincennes de deuren en de ovens geopend. Zo’n vijftien jaar later volgt een fabriek in Sèvres, waar tot op de dag van vandaag het beroemde Sèvres-porselein vandaan komt.

Madame de Pompadour, zo meldt de catalogus van de Leeuwarder tentoonstelling, stimuleert zonder ophouden „de kunsten en cultuur en creëert een perfect decor van macht en prestige enerzijds en warmte en speelsheid anderzijds”. In november 1750 geeft Madame een spectaculair openingsfeest voor haar nieuwe lusthof Bellevue bij Parijs. Ondanks de koude winter is er een weelde „van de prachtigste én met parfum besprenkelde bloemen van Vincennes-porselein, dit tot groot plezier van de koning”.

Wat de porseleinfabrieken ook produceren, Madame de Pompadour krijgt van alle modellen wel iets in haar collectie; ze pronkt ermee en toont zich een groot ambassadeur van het porselein van Vincennes en Sèvres. Enkele van haar laatste aankopen zijn een grote buste van Lodewijk XV uitgevoerd in biscuitporselein en een beeltenis van de Griekse god Amor.

Zoete kleuren

In Keramiekmuseum Princessehof passeren ongeveer alle Europese vorsten uit de achttiende eeuw de revue. Niet alleen in de verhalen, ook in de porseleinen stukken die zij aanschaften en die later in koninklijke collecties of in musea terechtkwamen. Zes zalen zijn prachtig aangekleed met behangsels en foto’s, zonder dat dit concurreert met de porseleinen voorwerpen in de vitrines. Begint de tentoonstelling met ingetogen rood steengoed, de route eindigt met de pracht en praal van het Franse hof, vol bloemen, monturen, zoete kleuren en gedetailleerde afwerking. En wat daar allemaal maar tussen kan zitten.

De tentoonstelling ”Porseleinkoorts” is tot en met 1 september te zien in Keramiekmuseum Princessehof in Leeuwarden. Meer informatie: princessehof.nl