Wij mensen willen graag vooruitdenken. Zeker Nederlanders zijn er erg goed in om alles van tevoren te plannen. Eerst een afspraak maken in de agenda, daarna ben je van harte welkom. Een fenomeen waarover vooral niet-Nederlanders, bijvoorbeeld mijn buitenlandse studenten, zich zeer verbazen.

In de Griekse mythologie komt de held Prometheus voor. Zijn naam betekent ”vooruitdenken”. Dit in tegenstelling tot die van zijn broer, Epimetheus, wat ”achteruitdenken” betekent. Met Epimetheus loopt het dan ook niet goed af; hij is een beetje sullig en heeft ook nog een vrouw die Pandora blijkt te heten. Als zij haar beruchte doos openmaakt, komt er alleen maar narigheid uit.

Dit zijn mogelijk vooral voor een select groepje gymnasiasten interessante sprookjes; ze waren ook voor mij ooit verplichte kost bij de klassieke talen. Ondanks het verplichte karakter genoot ik er enorm van om deze verhalen te lezen en te herlezen in de weergaloze beschrijvingen van Sophie Ramondt. Er zit diepe levenswijsheid verstopt in zulke oude volksverhalen. Bijvoorbeeld dat het beter is om iets vooruit te bedenken dan achteraf te betreuren. Door slim vooruit te denken is Prometheus in staat om het vuur van Zeus te stelen en aan de mensen te geven, zodat zij voortaan geen kou meer hoeven te lijden en bakstenen voor hun huizen kunnen maken.

Dit verhaal over Prometheus maakte hem tot het icoon van de Technische Universiteit Delft. Wie het logo van deze universiteit opzoekt, vindt daarin de vlam van Prometheus. En midden in het zogenoemde Mekelpark in Delft, waar het overigens met mooi voorjaarsweer al meteen goed toeven is, staat Prometheus afgebeeld als een halfgod die neerdaalt van de Olympus, met het vuur in de hand. Technische vooruitgang en vooruitdenken hebben dus blijkbaar van alles met elkaar te maken.

Daarom vinden we verwijzingen naar de persoon van Prometheus in literatuur en kunst vooral als het gaat over wetenschappers en uitvinders. Zo draagt de biografie van J. Robert Oppenheimer de titel ”American Prometheus”. Het leven van deze ”vader van de atoombom” kreeg vorig jaar veel aandacht vanwege de verfilming van dit boek. Ook hier heeft de verwijzing naar de naam Prometheus verschillende lagen in zich. Het gaat om een visionair persoon die de gevolgen van het gebruik van nucleaire energie veel beter en verder doorzag dan veel van zijn tijdgenoten. En als een Amerikaanse Prometheus gaf hij zijn land nieuw vuur, dat overigens dan wel leidde tot het einde van een wereldoorlog, maar tegelijkertijd de Koude Oorlog deed ontstaan.

Ton Lemaire publiceerde een uiterst cultuurkritisch boek onder de titel ”De val van Prometheus, over de keerzijde van vooruitgang”. Lemaire schrijft graag en veel over onze cultuur, met tal van historische en artistieke verwijzingen. Zo put ook dit boek uit een groot aantal mythen en sagen van het klassieke denken. Naast Prometheus komt de persoon Orpheus om de hoek kijken. Orpheus, of het naar hem genoemde orphisme, staat in de Griekse filosofie symbool voor het vinden van geluk en ware kennis in niet-materiële zaken. Een mens kan juist ook heel tevreden zijn met weinig, een eenvoudige doch voedzame maaltijd met geliefden of een mooi muziekstuk. Dat pleit voor grenzen aan de groei. Nu kan men een schrijver als Ton Lemaire te veel mystiek en zweverigheid verwijten. Dat neemt niet weg dat hij het niet schuwt om stevige en zeer behartigenswaardige uitspraken te doen over de ongezonde hang naar economisch gewin en het afgodische geloof in vooruitgang en maakbaarheid van onze tijd.

Vorige week werd er in vele plaatsen in ons land biddag gehouden. Een biddag voor gewas en arbeid en op sommige plekken ook voor visserij. Landbouw, visserij en industrie zijn bij uitstek sectoren geworden waarin het vooral gaat om vooruitdenken. De aanvoer en zekerheid van voedingsmiddelen, grondstoffen en comfort lijken maakbaarder dan ooit. Juist de Bijbel wil ons echter laten zien dat de enige goede manier van vooruitzien omhoogzien is. Zegen is niet het resultaat van het vermogen om vooruit te denken. Onze goede God wil gebeden en geprezen worden om de zegen die Hij ons, ondanks alle narigheid aan onze kant, wil schenken.

De auteur is lector circulaire energietransitie aan Hogeschool Rotterdam.