Niet alleen maken bendeleden elkaar af, ook hoogwaardigheidsbekleders zijn doelwit. Zo werd in augustus presidentskandidaat Fernando Villavicencio, die beloofde de strijdbijl tegen de georganiseerde misdaad op te nemen, in de hoofdstad Quito vermoord. Half januari werd openbaar aanklager Cesar Suarez doodgeschoten. Hij deed onderzoek naar een gewapende aanval door criminelen tijdens een liveuitzending op televisie.

Het oplaaiende geweld in Ecuador hangt samen met de toenemende rol van het land in de mondiale cocaïnehandel, zegt Brigitte Adriaensen, hoogleraar Spaanse Taal en Cultuur aan de Radboud Universiteit in Nijmegen en gespecialiseerd in Latijns-Amerika.

Het van oudsher relatief veilige Ecuador ontwikkelde zich de afgelopen decennia stukje bij beetje tot een aantrekkelijk vestigingsoord voor narco’s, legt Adriaensen uit. De introductie van de dollar naast de bestaande munteenheid en de invoering van soepeler asiel- en migratiebeleid plaveiden in Ecuador de weg voor de komst van criminelen. Niet alleen vergemakkelijkte het overheidsbeleid witwassen, ook konden criminelen vrij ongezien het land binnenkomen.

FARC

Adriaensen noemt het jaar 2016 als sleutelmoment. In dat jaar voerde Mexico de strijd tegen de georganiseerde misdaad op. De Verenigde Staten scherpten op hun beurt de controle op drugsroutes uit het zuiden aan. Colombia, de andere marktleider op het gebied van drugshandel, beëindigde dat jaar de oorlog met guerrillabeweging FARC. Niet alleen de guerrilla, maar ook paramilitairen en militairen legden de wapens (grotendeels) neer. Internationale criminele organisaties zoals de Albanese maffia en Mexicaanse drugskartels zagen hun kans schoon en gingen handelsrelaties aan met achtergebleven FARC-dissidenten en sprongen in het gat dat de FARC achterliet in het zuidelijke grensgebied. In die situatie werd Ecuador al gauw een pioniersgebied voor bendes.

Drugscriminaliteit is inmiddels niet meer weg te denken uit het bijna 18 miljoen inwoners tellende land. Lange tijd werd verondersteld dat Ecuador vooral een doorsluisland van cocaïne was. Maar in januari onderschepte het Ecuadoriaanse leger zo’n 22 ton in eigen land geproduceerde cocaïne – de grootste drugsvangst in jaren.

De groeiende vraag uit Europa is debet aan de stijgende drugscriminaliteit in Ecuador. Nadat het land (samen met Colombia en Peru) in 2016 een wederzijds handelsverdrag met de Europese Unie tekende, gingen niet alleen meer bananen richting de havens van Rotterdam en Antwerpen. Maar ook tussen het fruit steeds meer cocaïne. Europa geldt als een steeds belangrijkere bestemming. In 2014 ging 9 procent van de cocaïne uit Ecuador naar Europa; afgelopen jaar was dat 30 procent. Het is niet alleen de cocaïnehandel waar criminele bendes in Ecuador druk mee zijn. Ze weten net zo goed te verdienen aan illegale mijnbouw, afpersing en mensenhandel, of door bijvoorbeeld duizenden liters olie uit door de staat aangelegde pijplijnen af te tappen en door te verkopen.

Machtscentra

De autoriteiten proberen drugscriminaliteit te bestrijden, maar lijken die strijd steeds meer te verliezen. Onder de links-populistische president Rafael Correa (2007-2017) trad Ecuador hard op tegen criminelen. In tien jaar tijd verviervoudigde het aantal gevangenen tot 40.000.

In plaats van de strijd tegen de misdaad op te voeren, kleedde Correa’s opvolger Lenín Moreno juist het ministerie van Justitie uit, in een poging de enorme staatsschuld af te bouwen. Nadat in 2019 in verschillende gevangenissen rellen uitbraken, stelde de regering voor de controle op detentiecentra te versterken. Maar sind de coronapandemie en daarna werd opnieuw stevig bezuinigd.

Gevangenissen staan inmiddels bekend als machtscentra van de georganiseerde misdaad. Vanuit de cel worden bendeleden gerekruteerd en operaties door drugsbazen aangestuurd. Volgens een rapport van het Permanente Comité voor de Verdediging van de Mensenrechten zijn de afgelopen vier jaar 591 gedetineerden omgekomen, van wie driekwart als gevolg van bloedige confrontaties tussen bendes. De SNAI, de organisatie die alle gevangenissen in het land beheert, heeft de controle over gedetineerden verloren.

Nadat begin januari José Adolfo Macías Villamar, alias Fito, een van de gevaarlijkste drugscriminelen van het land uit de zwaarbewaakte gevangenis van de havenstad Guayaquil ontsnapte, vond president Daniel Noboa het welletjes. Hij riep de noodtoestand uit een stelde een avondklok in „zodat de strijdkrachten alle politieke en wettelijke steun in hun handelen ervaren”.

De autoriteiten hebben 22 misdaadorganisaties aangemerkt als terreurorganisaties en binden met hen de strijd aan. Eenvoudig is die operatie niet. De Ecuadoraanse politie ontbreekt het aan wapens, munitie, auto’s, motoren en uniformen en is, net als het leger, door en door corrupt, stelt Adriaensen.

Toch zijn inmiddels al duizenden criminelen opgepakt. Het moordcijfer daalde de afgelopen weken tot zo’n tien moorden per dag, terwijl dat cijfer in de week van 1 tot 8 januari nog op bijna dertig per dag lag. Ondanks eerste successen, betwijfelt Adriaensen of met de militarisatie het geweld zal stoppen. „Analisten zijn het erover eens: een drugsoorlog lost het geweld niet op.” De noodtoestand in Ecuador is vergelijkbaar met eerdere situaties in buurlanden. Zo bond Mexico’s president Felipe Calderón in 2006 de strijd aan met bendes. Tienduizenden doden en mensenrechtenschendingen waren het gevolg. Het moordcijfer in Mexico verdubbelde echter. President Nayib Bukele Ortez van El Salvador voert soortgelijk beleid. Zijn operatie lijkt wel succesvol om bendegeweld te stoppen.

Adriaensen maakt zich er zorgen over dat in Ecuador nu net zo de mensenrechten worden geschonden. Het leger heeft een carte blanche van het gekregen parlement om bendeleden aan te pakken. Bij voorbaat is al amnestie verleend voor mogelijke uitwassen. Adriaensen: „Vooral mensen van kleur, jongeren en mannen met tatoeages worden opgepakt op verdenking van crimineel te zijn. Ze belanden zonder eerlijk proces achter de tralies.”

Supergevangenissen

Noboa wil ook de controle over de gevangenissen herpakken door twee supergevangenissen met veel capaciteit te stichten – iets wat hij heeft afgekeken bij zijn Salvadoraanse collega Bukele. Daarmee zouden de autoriteiten gemakkelijker grip kunnen houden op de gevangenen. „Maar is dit een oplossing”, vraagt Adriaensen zich hardop af. „Nu al zijn gevangenen hun bewakers de baas. Is dat straks anders in de supercomplexen?”

Samenwerking met omliggende landen ziet Adriaensen wel als een goede ontwikkeling. Buurlanden snellen Ecuador toe nu het land in een drugsoorlog is verwikkeld. Zo stuurden de Verenigde Staten een delegatie met een militaire bevelhebber en civiele adviseurs om met Ecuadoraanse collega’s te „onderzoeken hoe we effectiever kunnen samenwerken om de dreiging van transnationale criminele organisaties het hoofd te bieden”. Buurlanden Peru, Colombia en Bolivia stellen voor om samen met Ecuador een transnationaal veiligheidsnetwerk (CAN) in te stellen, bedoeld om elkaar over grenzen te helpen de misdaad een halt toe te roepen. De landen zullen niet alleen informatie uitwisselen, maar ook elkaar helpen in de strijd tegen narco’s.

Voorkomen is uiteindelijk beter dan genezen, vindt Adriaensen.

Zelf pleit de hoogleraar ervoor om jongeren in Ecuador kansen te bieden. „Zet in op onderwijs, sociale infrastructuur, werk. Pak de voor jongeren zo uitzichtloze situatie aan. Doorbreek de vicieuze cirkel. Voorkom dat komende generaties verloren gaan.”

Europa

Ook Europa kan bijdragen aan een oplossing, benadrukt Adriaensen. Volgens de hoogleraar zouden Europese landen de regels in het fiscale stelsel moeten aanscherpen. „Het is voor criminelen eenvoudig om drugsdollars in Europa om te zetten naar legaal geld .” ING en ABN AMRO kregen recent nog een miljoenenschikking opgelegd, omdat de Nederlandse banken te weinig doen tegen witwassen. Adriaensen: „Zolang het financiële verkeer van drugsdollars mogelijk blijft, houdt het verdienmodel van drugscriminelen stand.”