Een Afrikaanse kerkdienst meemaken, dat is altijd een belevenis. Vanwege liturgische beweeglijkheid, opzwepende muziek en niet te vergeten voorgangers die al prekend hun emoties de vrije loop laten.

Maar een dienst van de profeet Isaac da Silveira slaat alles. Op de zondagochtend dat ik op weg ben naar een samenkomst van hem in de hoofdstad Lomé, wijst een bezoekersstroom de weg. Vele honderden mensen hebben zich in het gebouw van samenkomst én daarbuiten op plastic stoeltjes genesteld. Het publiek vooraan oogt welgesteld en elitair; hoe meer naar achteren des te gewoner de mensen. Als we de zaal binnengaan, worden we door ordebewakers –strak in het pak, oortjes in– streng bekeken en naar voren geloodst om op het podium aan de zijkant plaats te nemen. Dat lijkt gastvrij, maar het voelt ook wel als controle: die kunnen we in de gaten houden. Als we vlak voor afloop van de dienst weggaan, worden we zorgvuldig uitgeleide gedaan en dat betekent ook dat onze persoonlijke gegevens worden genoteerd.

Bijna een uur laat het optreden van de profeet op zich wachten, en in de tussentijd wordt er gezongen en gedanst door een muziekgroep –steeds luider en extatischer gaat het eraan toe. Af en toe danst het publiek uitbundig mee.

Dat hier het welvaartsevangelie wordt gepredikt –God maakt je gezond, en materieel rijk en gelukkig– wordt op grote banners aan de muur aangekondigd. In de nationale taal van Togo, het Frans, staat erop geschreven waar het om draait: ”Santé, Protection, Richesse et Prosperité” (gezondheid, veiligheid, rijkdom en welvaart).

De persoon van Da Silveira speelt bij het verkrijgen van al dat moois een cruciale rol, zo blijkt nadat de man het podium op is geklommen. Voortdurend klinkt het: „In de Naam van Jezus”, en er worden Bijbelteksten aangehaald – Psalm 69, Mattheüs 17. Uiteindelijk is het „speciale water” dat Da Silveira zelf over uitgestoken handen giet, dat verschil maakt in de levens van mensen. De bijeenkomst stond aangekondigd als ”handwassingsdienst”. Het water bevrijdt je van boze geesten, van tegenslag en obstakels op de weg naar geluk en welvaart, klinkt het geregeld. Later hoor ik dat voor het waterritueel moet worden betaald. Wie door de meester zelf wil worden gewassen, dient dieper in de buidel te tasten. Even later komen ter plekke aangeschafte spiegeltjes tevoorschijn die de menigte aan de profeet toont. Ook die zijn bedoeld om te worden ingezegend zodat geluk en bevrijding van boze geesten zijn gegarandeerd. Bij al de rituelen laat de profeet van zich horen, met schorre stem en luid schreeuwend als een pelotonscommandant.

Zwarte kat

Er komen die ochtend ook bezoekers aan het woord. Een jonge vrouw vertelt dat dankzij handwassing haar schoonzus bekende dat ze haar man ziek had gemaakt. Vervolgens werd de schoonzus zelf ziek. „Op een dag kwam er een zwarte kat de kamer binnen, en toen ik die had verjaagd, zo bleek later, was mijn schoonzus plots overleden.” Groot gejuich vanuit de zaal.

Pijnlijk wordt het als catechisanten van de profeet publiekelijk een laatste vraag moeten beantwoorden. Hoeveel dagen de Heere Jezus in het graf lag, krijgt een jongeman te beantwoorden. „Veertien dagen”, zegt hij. De zaal komt niet meer bij van het lachen. Wie doopte Jezus in de Jordaan? luidt de vraag voor een ander. „David” klinkt het, en opnieuw laat de zaal zich horen.

Het welvaartsevangelie dat deze zondagochtend klonk, het heilbrengend effect van drankjes en stofjes, mits exclusief ‘ingestraald’ en verkocht door voorgangers die zich als messiassen voordoen, ze zouden de weken daarna nog vaker opduiken in Togo. Minder excentriek wellicht dan de wijze waarop profeet Da Silveira opereert, maar voor een westerse waarnemer even vervreemdend. Wat te denken van „geheiligd zand”, de verkoop van „bloed van Christus” en van „water van Bethesda”? Ik ontmoet mannen en vrouwen die zich teleurgesteld afkeerden van de kerk omdat ze dachten iets te ontvangen, maar in plaats daarvan heel veel moesten geven – hun schaarse geld.

Je zou het gekerstend heidendom kunnen noemen dat in zulke kerken wordt beleden en gepraktiseerd, al is nuancering op haar plaats. Want niet zozeer het (voor westerse begrippen diepe) besef van geestelijke machten die ons naar het leven staan is dubieus, als wel de „heilzame” middelen –water, bloed, zand– die worden aangereikt en: door wie ze worden aangereikt.

Intussen is het voor tot bekering gekomen Togolezen nog niet zo gemakkelijk om zulk heidens denken en doen achter zich te laten. De hele samenleving lijkt ermee te zijn doordrenkt. Iemand die daarover weet mee te praten is hulppastor Odjokoto Kossivi uit Atakpamé. Hij komt uit een gezin waar vader toverdokter was. Trots waren zijn ouders op de macht die ze dachten te hebben dankzij hun kennis van kruiden en dierlijke organen en hoe die te gebruiken als medicijn. „Maar toen ik wat ging mankeren aan mijn been, wisten ze me niet te genezen”, aldus Kossivi. Hij zegt door zijn vader naar zes toverdokters te zijn gestuurd, zonder succes. „Ten langen leste ben ik zelf –ik was 17 jaar– naar een kerk gegaan, want iemand had me verteld dat Jezus wel kan genezen.” Eenmaal in de kerk bleek er geestelijk gezien meer aan de hand te zijn met Kossivi, zo werd hem duidelijk door de preken. Het zorgde ervoor dat hij er niet meer is weggegaan. Met zijn been ging het steeds beter en de boodschap van zonde en genade raakte hem steeds meer.

Kapper

Kossivi is in het dagelijks leven kapper, maar zijn vrije tijd vult hij met werk als hulppastor in zijn gemeente. Of hij hardnekkig heidendom onder gemeenteleden tegenkomt, vroeg ik hem. Zeker wel, is zijn antwoord. „Vooral nadat iemand is overleden is het voor familie lastig om oude rituelen buiten de deur te houden”, is zijn ervaring. Ook zoeken veel mensen de kerk op om er concrete hulp te krijgen – genezing, werk, een beter bestaan. „Bedenk dat de meesten hier in armoede leven, dus dat welvaartsevangelie spreekt tot de verbeelding.”

Dat alles neemt niet weg dat voorgangers er niet in mee moeten gaan, vindt ook Kossivi. Het Evangelie verlagen tot een grabbelton voor gelukszoekers, vaak ter meerdere glorie (en verrijking) van voorgangers, moet worden bestreden. Het aanbieden van goed theologisch onderwijs zal daarbij van grote waarde zijn, verwacht Kossivi. Hij heeft aangeboden het project van NET Foundation vanuit zijn gemeente in Atakpamé handen en voeten te geven. „Zeker weten dat zodra voorgangers Bijbelser gaan preken er ook in de gemeente veel ten goede gaat veranderen.”