Je rijdt over de snelweg en staat op het punt een tunnel in te rijden. Op een bord staat: ”Ontsteek uw lichten”. Stonden je autolampen nog niet aan, dan is dit het moment om ze aan te doen, ze aan te steken.

Een lezer vroeg zich af waarom woorden als ontdooien en ontsteken met ”ont” beginnen. Daarop opende ik het etymologisch woordenboek en las dat ont- een voorvoegsel voor scheiding, ontkenning of begin is. Het heeft dus drie verschillende functies.

De eerste functie van dit voorvoegsel, de scheidingsfunctie, is zeldzaam. Je komt haar onder meer tegen in het woord ”onthouden” – niet in de betekenis van: iets in je geheugen bewaren, maar van: iets niet doen, ergens afstand van nemen. Bijvoorbeeld: Tijdens de ledenvergadering onthoudt de voorzitter zich van stemming. Hij had het recht om te stemmen, maar hij kiest voor een scheiding van waar hij recht op heeft en wat hij doet.

De ontkenningsfunctie zie je terug bij ”ontsnappen”. De oorspronkelijke betekenis van snappen is: grijpen, met een snelle beweging iets pakken. Als je bij verstoppertje „gesnapt” bent, dan ben je gevonden. Dan ben je, om zo te zeggen, uit je verstopt zijn gegrepen. Maar wie óntsnapt, wordt niet gegrepen.

Omdat de ontkennings- en de scheidingsfunctie een negatieve lading hebben, voelt het wat bijzonder dat die derde functie juist positief is. Ergens aan beginnen, dat klinkt fijn, hoopvol.

Een van de leukste voorbeelden van een woord waar ont- deze beginfunctie heeft, vind ik ontbijten. Dat is in feite: beginnen met bijten. Aan het begin van de dag hebben we een bijtsessie.

Bij ”ontsteek uw lichten” en ”ontdooien” is ook sprake van deze beginfunctie van het voorvoegsel. Automobilisten wordt gevraagd hun lichten te laten beginnen met branden. Bij de ontdooiende sneeuw vind ik het wat lastiger te visualiseren. Want, als een sneeuwdek voor de helft weggesmolten is, zeg je nog steeds: „De sneeuw ontdooit.” Wellicht komt dit omdat dooien een voortdurend, een steeds beginnend proces is. Bij een halve ontdooiende sneeuwlaag zeg je eigenlijk: „De sneeuw die er nu nog ligt, begint te dooien.”

Ontspringen valt trouwens ook in deze derde categorie. Volgens het woordenboek was dit in de middeleeuwen een synoniem voor wakker worden. Dan begonnen de mensen blijkbaar met uit hun bed te springen. Tegenwoordig gebruiken we een kalmer alternatief: ontwaken.

Redacteur Chris Klaasse bespreekt een taalkwestie.
Reageren? chris@rd.nl