De Gereformeerde Kerken vrijgemaakt (GKV) en de Nederlands Gereformeerde Kerken (NGK) zijn per 1 mei gefuseerd. Sommigen konden er niet op wachten en verlieten een van beide kerken voortijdig. Anderen konden niet meegaan de Nederlandse Gereformeerde Kerken (NGK) in. Op kritieke momenten in het fusieproces ging veel aandacht uit naar de kerkorde.

Eerst enkele citaten uit ”Voor de goede orde: Om een bijbels en confessioneel verantwoorde kerkorde”, uitg. Gereformeerde Bond in de Nederlandse Hervormde Kerk): „Opnieuw werd uitgesproken dat de concept-kerkorde (…), wat betreft de grondslagartikelen en andere artikelen, die uit die grondslag voortvloeien, als ondeugdelijk moet worden aangemerkt.”

„In het nu voorliggende geschrift geeft X aan waarom de kerkorde, zoals die voorligt, op onoverkomelijke bezwaren stuit bij diegenen, die ook voor vandaag de gereformeerde belijdenis spreekregel voor de kerk achten en zich er rekenschap van geven hoe een bijbels en confessioneel verantwoorde kerkorde er daarom uit zou dienen te zien.”

Het gaat „om een kerkorde, die de toets van Schrift en belijdenis kan doorstaan”.

Deze citaten stammen niet uit de laatste maanden, maar uit 1997, uit het Samen op Weg-proces dat heeft geleid tot de Protestantse Kerk in Nederland (PKN). Eind jaren negentig van de vorige eeuw vreesden niet alleen bezwaarde hervormden, maar ook bezwaarde synodaal-gereformeerden en lutheranen de kerkorde van wat de PKN zou gaan heten. Na aanvankelijk enthousiasme over de fusie was er ook veel kerkpolitiek gedoe. Niet iedereen kon mee de PKN in. Het was niet altijd overeenkomstig het Evangelie wat er gebeurde. Zodra de zwaar opgetuigde PKN op 1 mei (!) 2004 van start kon, ontstond daarom een missionaire oriëntatie. Eindelijk was er aandacht voor mensen in plaats van voor de kerk.

Geestelijk van aard

Afgelopen 15 april vond de formele vaststelling van de kerkorde van de NGK plaats. Niet iedereen is daar blij mee. Er is oud zeer en er zijn nieuwe zorgen over de koers van de kerk en de kerkorde. Sommigen hebben aangegeven niet mee te kunnen in de NGK, anderen reageren met blijdschap. Aan nog weer anderen gaat de hereniging voorbij. Ze zijn niet geïnteresseerd in kerkelijke ontwikkelingen. Ze zoeken liever een geloofsgemeenschap die bij hun gevoel past.

In tijden van kerkscheuring en kerkelijke conflicten krijgt een gereformeerde kerkorde een zwaar accent. Zo’n periode maakt een kerkorde niet populair. Dat is begrijpelijk. Maar een kerkorde is niet een document met regels over wat wel en niet mag. Een kerkorde is een schriftelijke uiting van hoe de kerk zichzelf ziet. Een kerkorde waarborgt de rechtszekerheid en zorgt voor rechtsbescherming, niet alleen ván de kerk, maar vooral ook ín de kerk en ook naar derden toe.

Als het goed is, rust een gereformeerde kerkorde op de Bijbel en de belijdenis. Wie deze van elkaar loskoppelt, houdt een kaal, ongeestelijk huishoudelijk reglement over. Een kerkorde is geestelijk van aard, hoezeer hij ook een (kerk)juridische vorm en inhoud heeft.

Compromiskarakter

Elke nieuwe kerkorde bevat nieuwe bepalingen. Vertrouwde regels vallen weg. Te meer geldt dat als kerken samengaan. Zo’n kerkorde heeft dan een compromiskarakter. Ook voor mij is het niet moeilijk aan te wijzen wat er mist en wat beter had gekund.

Bijvoorbeeld het volgende artikel uit de kerkorde van de GKV keert niet terug: „In de kerk van Christus moet alles op gepaste wijze en in goede orde gebeuren, zodat de vrede wordt gediend.” Dit is ontleend van 1 Korinthe 14:33 en 40. Het woord ”vrede” komt elders tweemaal aan de orde, maar het had de kerkorde gesierd als de ‘oude’ bepaling vooraan in de kerkorde was opgenomen, als fundamentele bepaling.

Gods genade

Teleurgesteld? Het gaat me niet alleen om woorden, maar ook om toepassing. Verder kan de ervaring in de PKN van na 1 mei 2004 helpen te relativeren. Die kerkorde is steeds onderwerp van aanpassing. Zo gaat dat naarmate de tijd verstrijkt. Ook de nieuwe kerkorde van de NGK blijft onderhoud vergen.

Bezwaarde synodaal-gereformeerden stelden met het oog op de PKN: „De nieuwe kerk wordt een andere dan we gewend waren. Dat is wel duidelijk geworden. We nemen afscheid van de ‘Gereformeerde Kerken in Nederland’ als kerkorganisatie” (uit: ”Op stap: Kijk op de nieuwe kerkorde”).

Ook voor vrijgemaakt gereformeerden en Nederlands gereformeerden zal het wennen zijn. Hoezeer ze de kerk(orde) ook bejubelen, verguizen of links laten liggen, hopelijk ontgaat het eerste kerkordeartikel hun niet: „De Nederlandse Gereformeerde Kerken bestaan dankzij Gods genade. Zijn Geest verbindt de kerken in één geloof: het geloof in Christus Jezus, Gods Zoon, als onze Heer.” Ten diepste is de kerk niet van mensen. Zij bestaat dankzij Gods genade.

De auteur is hoogleraar rechtstheologie en kerkrecht in de context van religie, recht en samenleving aan de Theologische Universiteit Kampen | Utrecht.