Als we een opsomming zouden moeten geven van waarden die heden ten dage het meest in aanzien zijn, dan komen we al snel uit op het volgende rijtje: individualiteit, jezelf zijn, authenticiteit, oprechtheid, luisteren naar eigen gevoelens en emoties. Het komt er in ons leven op aan ”dicht bij onszelf te blijven” en ons leven vanuit ons eigen unieke zelf gestalte te geven.

Zou het kunnen zijn dat bevindelijk geloven daar op een bepaalde manier op lijkt? Daarin immers staat ook het hart centraal, de gevoelens, oprechtheid en waarheid in het binnenste. Al deze kwaliteiten worden geacht ons leven gestalte te geven – zoals een bron die diep in de aarde opwelt, zich een weg naar buiten baant en een weldadige gang door dorre en dorstige streken gaat.

Dit belang van de innerlijkheid is zonder meer Bijbels. De Heere Jezus zei dat uit het hart de „uitgangen des levens” zijn. Niet wat wij doen en laten, maar wie wij (geworden) zijn, is bepalend en doorslaggevend.

Maar deze centrale gedachte kan doorslaan. Zij resulteert dan in een diepe relativering van vormen. Vormen zijn dan niet van belang, omdat het immers om het innerlijk gaat. Vormen in acht nemen, tradities in ere houden, je voegen in een gegeven orde, wordt dan met een zekere nonchalance van de hand gewezen. Alsof het daarop zou aankomen! Velen hebben dan ook liever een dominee die door zijn persoon en charismata imponeert, dan een predikant wiens persoon achter zijn boodschap schuilgaat.

Toch werkt het zo niet helemaal. Niet alleen omdat authenticiteit (jezelf zijn en eerlijk zeggen waar het op aankomt) in de praktijk al gauw tot botheid, humorloosheid en meedogenloosheid leidt. Maar ook omdat wie wij zijn en worden ook voortvloeit uit wat wij doen.

Gaan we ’s zondags naar de kerk omdat we daar behoefte aan hebben? Houden we stille tijd omdat ons hart daarnaar verlangt? Bidden we vanuit een hartelijk verlangen? Kleden we ons ingetogen omdat we van binnen kuis zijn? Zijn we met iemand getrouwd omdat we van die persoon houden?

Verlangen wekken

Het zijn zomaar vragen die ons in een preek streng kunnen worden voorgehouden, en wee ons gebeente als we er geen hartelijk ja op kunnen zeggen. Maar is het ook niet zo dat we naar de kerk gaan om die behoefte te wekken? Stille tijd houden en bidden om het verlangen te verkrijgen? Dat we ons ingetogen kleden om kuis te worden? Van iemand houden omdat we met die persoon zijn getrouwd?

De vorm schept dan de inhoud, zij geeft iets wat wij mogen ontvangen. Het helpt te doen alsof wij een beter mens zijn dan we zijn, door te doen alsof we die betere mens al zijn.

Geïnspireerd door het interview met ds. N. den Ouden in de krant van afgelopen zaterdag, en door het oudere interview met hem waarnaar aan het slot van dat interview wordt verwezen, bezocht ik de website met preken van ds. C. A. Tukker (pastoralepreken.nl). Ik beluisterde een preek over Efeze 4:17, en daar heeft Tukker het over gebedsoefeningen om te leren bidden, en over het avondmaal dat niet wij in de eerste plaats begeren maar dat de grote Gastheer met ons begeert te houden.

De vorm bepaalt in minstens dezelfde mate de inhoud als andersom. Het objectieve en gegevene bezielt het subjectieve, niet andersom. Dat geldt voor vele domeinen van het leven. Geen vrijheid, maar de vorm van verfijnde gestrengheid schept de gedachte.

In de poëzie bijvoorbeeld kun je je gevoelens de vrije loop laten en de vorm voor secundair verklaren. Maar de dichters die hun bezieling, hun „door ontroering ritmisch geworden rede”, een vaste, klassieke vorm gaven, en hun gevoelens daarmee disciplineerden en verstaanbaar maakten, hebben toch de mooiste gedichten geschreven. Ook qua keuze voor een vorm voegden zij zich in een eeuwenoude samenhang.

Het is ook van belang in de politiek: de vorm van de democratie (overleg, debat, wegen van belangen, rekening houden met minderheden) creëert de deugden die voor een goed functionerende democratie nodig zijn. Of in het onderwijs: persoonlijke vorming is een spiegeling in de bronnen van je eigen traditie, van een werkelijkheid buiten jezelf, en dus geen persoonsvorming door middel van persoonlijke reflectie (op je eigen arme zelf) en intervisie. In een ander verband citeert C. S. Lewis een uitspraak uit een muziekwerk van Richard Wagner: „Zum Ekel finde ich immer nur mich.” Vrij vertaald: Alleen maar met jezelf bezig zijn komt op een gegeven moment je neus uit.

En het geldt zeker ook in de theologie. Men leze de ”doopbrief” van Dietrich Bonhoeffer, waarin hij het onder andere heeft over „het belang van het hebben van een verleden en een innerlijk erfgoed, (…) te worden gedragen door een geestelijke overlevering die eeuwen terug gaat.”

Uiteindelijk, denk ik, gaat het om twee inzichten. In de eerste plaats het inzicht dat het leven, ons persoonlijk leven en de geschiedenis, zo vol van breuken is, dat het besef van een onderliggende continuïteit onmisbaar is. En in de tweede plaats het inzicht dat al die gevoelens en emoties van ons op z’n best hoogst dubbelzinnig zijn, ook die van gelovigen. Wie kan de bijbedoelingen van het arglistige hart onderscheiden en vermijden? C. S. Lewis schreef eens dat onze ervaring van de bekering iets anders is dan de bekering zelf, zoals kiespijn iets anders is dan een rotte kies. Hij moest ook het antwoord schuldig blijven op de vraag of hij God liefhad – „God weet het, niet ik.”

De auteur is historicus en publicist, en doceert kerkgeschiedenis aan het Hersteld Hervormd Seminarium.