Bommen en botters in het bedehuis

In het buitenland vinden we, vooral in Frankrijk, Zweden, Denemarken en Sleeswijk-Holstein (Noord-Duitsland), veel scheepjes in de kerken. Denemarken is superieur. Daar hangen er zo'n 1400. Wel is er weinig verscheidenheid in de schepen die daar hangen. Ook laat de overeenkomst met de werkelijkheid te wensen over.

De eerste scheepjes die voor de Reformatie in Nederland hingen (voorzover bekend), waren te vinden in Amsterdam (één) en in Edam (twee). Dit waren zilveren scheepjes en waarschijnlijk in verbinding te brengen met de toen aanwezige gilden. Ze zijn met de Reformatie echter uit de kerk verwijderd. Naderhand was men huiverig voor versieringen in de kerken. Later, met de opkomst van de machtige regenten, konden de kerkenraden de druk niet weerstaan om meer versieringen aan te brengen. Vandaar de herenbanken en de schepen. Alles wijst erop dat in die tijd de kerkschepen hun intrede deden.

Wij hebben in Nederland 87 kerkschepen. Het hadden er 96 kunnen zijn. Negen scheepjes zijn echter om de een of andere reden verdwenen.

Men meent vaak dat de meeste schepen in de kerken heel oud zijn. Dat is echter niet het geval. Uit de zestiende eeuw is één scheepsmodel overgebleven, uit de zeventiende eeuw zestien en uit de achttiende eeuw dertien. Uit de vorige eeuw zijn het er maar vier, terwijl het er uit onze eeuw maar liefst 53 zijn. De meeste schepen vindt men in Nederland in calvinistische kerken. In lutherse, doopsgezinde of remonstrantse kerken zoekt men ze tevergeefs. In rooms-katholieke kerken vindt men er in het hele land drie: in Woudsend, in Volendam en in de Amsterdamse St.-Nicolaaskerk. Het laatste is het enige kerkscheepje van Amsterdam. Dat is vreemd omdat Amsterdam vroeger een machtige koopmansstad was die veel met de scheepvaart te maken had. Men zoekt ook tevergeefs kerkscheepjes in de provincie Groningen. Evenmin zijn er scheepjes in het toen machtige Hoorn, Enkhuizen, Harlingen, Veere en Middelburg. Dit in tegenstelling tot Marken, waar men er zeven heeft, en de Grote of St.-Bavokerk te Haarlem, waar er vijf zijn.

Oorlogsschepen
In de hervormde kerken van Alkmaar, Brouwershaven, Blokzijl, De Rijp, Den Oever, Durgerdam, Elburg, Ermelo, Haarlem, Katwijk, Koog aan de Zaan, Kuinre, Krommenie, Krommeniedijk, Noord-Scharwoude, Oostzaan, Rotterdam (Laurenskerk), Schermerhorn, Spaarndam, Ter Heide, Urk, Watergang en Wijk aan Zee zijn prachtexemplaren van historische oorlogsschepen te bezichtigen.

In Kuinre, Egmond aan den Hoef, Haarlem, Jisp, Koog aan de Zaan, Terschelling en Wormer vindt men prachtige vrachtvaarders. Wie wil weten op wat voor vrachtschepen de mensen in de achttiende eeuw voeren, kan dat zien aan het prachtige kofschip in de kerk van Kolhorn. Het volschip uit de Grote of St.-Bavokerk in Haarlem is daar ook een voorbeeld van. In de Nieuwe Kerk van IJmuiden hangt een prachtige driemastbark uit de vorige eeuw. Waren de schepen tot aan de negentiende eeuw alle van hout, die laatste zal van ijzer of van staal geweest zijn.

Walvisvaarders
Walvisvaarders treffen we aan in de hervormde kerken van Hollum (Ameland) en Huisduinen. Een statenjacht hangt in de hervormde kerk op West-Terschelling. In Vlissingen en op Oost-Vlieland hangen loodskotters. Dit zal te maken hebben met het feit dat Vlissingen altijd al een belangrijk loodsstation is geweest voor Antwerpen, Gent en Terneuzen.

Binnenvaartvrachtschepen, een lemsteraak, vinden we in de rooms-katholieke kerk van Woudsend. In de hervormde kerk De Bron te Urk hangt een model van een turfschip zoals men dat vroeger in de turfvaart gebruikte, en in Spaarndam hangt een pracht van een smakscheepje.

Verder is er een heel scala aan visserijschepen. Waarschijnlijk verreweg de meeste zijn schenkingen en gemaakt door modelbouwers uit deze eeuw. Met vissersschepen ligt het toch weer anders dan met de oorlogs- en vrachtschepen. Werden die laatste meer geschonken door rijke regenten of kapiteins die hun schaapjes op het droge hadden, vissersschepen kwamen voort uit een geheel andere cultuur. De visser en zijn schip waren vroeger één. Daarmee deelde hij lief en leed.

Het is echter frappant dat er bijvoorbeeld op Urk in verschillende kerken bij elkaar twintig scheepjes te vinden zijn, terwijl ze in vissersplaatsen als Delfzijl, Harlingen, Den Helder, Scheveningen, Goedereede, Bruinisse en Yerseke ontbreken.

Tussen de modellen van de vissersschepen is nogal wat verschil. Men kent loggers, kotters, bommen, botters en schokkers. Loggers (of haringloggers) werden vooral voor de haringvangst gebruikt en hadden meestal Vlaardingen als thuishaven. Maar in Vlaardingen hangt desondanks geen enkel model. Wel hangen in de kerk van Maassluis een hoeker en een haringbuis uit 1649. We vinden een model van een stoom- en motorlogger in Marken en in Egmond aan Zee hangt een viskotter.

Bommen
Bommen hadden vroeger Katwijk en Scheveningen als thuishavens. Deze plaatsen hadden in de vorige eeuw geen haven. Bommen waren erop gebouwd om door paarden op het strand te worden getrokken. Met de eeuwwisseling kreeg Scheveningen een haven en verdwenen de bommen. Begrijpelijk, want een bom was een moeilijk en in principe onzeewaardig schip. Mooie bomschepen hangen in de Oude Kerk en de Ichthuskerk in Katwijk. Ook in de hervormde kerk te Egmond aan Zee hangt een prachtig model van een Scheveningse bom.

De blazer was ook een onzeewaardig schip, omdat hij kort was en weinig diepgang had. In de gereformeerde kerk te Moddergat hangt zo'n mooie blazer, ter nagedachtenis aan een stormramp in 1883 waarbij 83 vissers het leven verloren.

„Hoort een schip in de kerk thuis?” We laten dat aan het oordeel van de kerkenraad over. Belangrijker is hoe ons levensscheepje eruitziet. Liggen wij op de goede koers?

Vorige afleveringen:
• het orgel
• de preekjas
• de kansel
• de collectezak
• de zandloper