Radeloos kunnen mensen van een dwangstoornis worden. Steeds schiet dezelfde vraag door hun hoofd. Zoals: zit de deur wel op slot? Heb ik het gas wel uitgezet? Of hun geest dwingt hen tot herhaling, met als gevolg dat ze wel tientallen keren per dag hun handen wassen of hun tanden poetsen. De obsessieve gedachten of handelingen houden hen in sommige gevallen wel zestien uur per dag bezig. Het hoeft daarom niet te verbazen dat zulke patiënten aan werk of ontspanning nauwelijks toekomen.

Gelukkig is er wat aan te doen. Patiënten kunnen medicatie zoals antidepressiva slikken, maar niet iedereen voelt zich daardoor beter. Hetzelfde geldt voor cognitieve gedragstherapie, een veelgebruikte behandeling bij psychiatrische aandoeningen. Als ook dat niet werkt, resteert één optie: diepe hersenstimulatie (”deep brain stimulation” of DBS). Dat is waarnaar Ilse Graat (32) promotieonderzoek heeft gedaan bij het Amsterdam UMC, onder begeleiding van de bekende psychiater prof. Damiaan Denys.

Elektrode

Bij diepe hersenstimulatie boort een chirurg een gaatje in de schedel, waarna hij een dun staafje, een zogenaamde elektrode, in de hersenen van een patiënt implanteert. Via een stroomkabel staat de elektrode in verbinding met een batterij die onder de borstspier is aangebracht en –net als bij een pacemaker– continu stroom levert. Deze batterij kan draadloos worden opgeladen. Ook kan het voltage op afstand worden verhoogd of verlaagd.

De behandeling blijkt verrassend effectief, ontdekte Graat. Bij zo’n 70 procent van de patiënten nemen de dwanggedachten in meer of mindere mate af. Ongeveer 10 procent is nadien volledig klachtenvrij. Dan is er nog een groep van 10 tot 15 procent die er géén baat bij heeft.

Bijzonder aan het onderzoek is het grote aantal patiënten, zegt de promovenda. „Onze studie is wereldwijd de grootste. Wij hebben het effect van de behandeling bij zeventig patiënten onderzocht. Bij eerdere studies ging het om tien tot vijftien deelnemers.”

De bijwerkingen van de behandeling vallen mee, stelt Graat. „In de eerste week na het plaatsen van de elektrode kampen veel patiënten met slapeloosheid en een onrustig gevoel. Tegelijkertijd voelen mensen zich ook goed en hebben ze meer energie. Meestal verdwijnen die bijwerkingen binnen een week.”

Angst

De Amsterdamse psychiater-in-opleiding wilde ook graag weten hoe lang patiënten baat hebben bij de ingreep. Hiervoor analyseerde ze de gegevens van vijftig patiënten, die inmiddels tussen de drie en dertien jaar met een elektrode in hun hoofd lopen. Wat blijkt: het effect van diepe hersenstimulatie op dwanggedachten, angst en depressie houdt onverminderd aan. Graat: „De behandeling heeft jarenlang effect. Voorwaarde is wel dat mensen de batterij op stroom houden.”

Het klinkt allemaal veelbelovend. Toch hebben wereldwijd tot nu toe slechts zo’n 400 patiënten met een dwangstoornis diepe hersenstimulatie ondergaan, van wie ongeveer 100 in Nederland. Voor het perspectief: de behandeling is al bij zo’n 300.000 mensen met de ziekte van Parkinson –bijna 1000 keer vaker– toegepast. Vanwaar dit verschil? „Dat vragen wij ons ook af”, zegt Graat. „Het is mogelijk dat mensen de behandeling spannend vinden en bang zijn dat die hun persoonlijkheid aantast. We willen gaan onderzoeken in hoeverre daar sprake van is.”

Eén op de vijftig Nederlanders heeft last van dwanggedachten. Van hen reageert 10 procent niet op de bestaande therapieën. „Dat betekent dat duizenden Nederlanders baat zouden kunnen hebben bij diepe hersenstimulatie”, zegt Graat. „Ik hoop daarom dat de behandeling meer bekendheid krijgt en vaker wordt toegepast.”

Zorginstituut Nederland heeft met verzekeraars afgesproken dat elk jaar maximaal twintig patiënten met dwanggedachten de behandeling vergoed krijgen. „Dat aantal halen we niet eens. Meer mensen zouden er dus van kunnen profiteren.”