Onlangs las ik weer eens een preekje over het nut van lezen, deze keer in de vorm van een recensie in NRC (door Yra van Dijk) van het boek ”De lezende mens”. De auteur vertelde ons dat de leescrisis waarin we verkeren even urgent is als de klimaatcrisis: er moet acuut iets gebeuren, anders gaat onze cultuur verloren, onze democratie, onze rechtsstaat, ons onderwijs. Ontlezing heeft ontwrichtende effecten op mensen en brengt de hele samenleving in een neerwaartse spiraal.

De enige oplossing is volgens Van Dijk, hoogleraar letterkunde in Leiden, dat de mens leert een stap terug te zetten. „Vertragen in plaats van versnellen. Moeite doen, in plaats van kiezen voor het gemak. Zoals de thermostaat een graad lager kan, zo kan ook de laptop dichtgeklapt, een boek geleend, het kind voorgelezen worden. Nu, en iedere dag weer.”

Ik vond dat een heel goed preekje. Juist omdat het de bal niet alleen bij jongeren legde, maar bij ons allemaal – inclusief de auteur zelf. Ook mensen van middelbare leeftijd dus, ook ouderen. Onze hele maatschappij. Want als je eerlijk bent, gaat het de hele dag door: even snel googelen hoe laat de kledingwinkel open is. Even een kookfilmpje kijken op YouTube. Even een berichtje beantwoorden. Even gauw een rekening betalen via de app. Even online taartjes bestellen bij de bakker. Even snel het weerbericht checken. Even de Bijbeltekst van de dag lezen (die via de mail binnenkomt) en dan gauw kijken of er nog wat leuks op Facebook of Instagram staat. En aan het eind van de dag nog even overwerken achter je laptop omdat je werk nog niet af is. Dat doet iets met je hersenen, en met je vermogen om rustig en geconcentreerd een boek te lezen.

Verleiding

Als je bewust mensen zou willen verleiden om nooit meer grondig te lezen –ik stel me dan de duivels voor uit C. S. Lewis’ boek ”Brieven uit de hel”, druk in de weer met plannen maken om alle mensen in slaap te sussen– zijn er verschillende manieren. Je kunt bijvoorbeeld heel veel filmpjes en berichtjes over ze uitstorten, en zorgen dat ze elke langere tekst te zwaar en te moeilijk vinden om aan te beginnen. Dat zie je veel bij slechte lezers, mensen die zelfs de basis-leesvaardigheid niet meer goed ontwikkelen. Maar je kunt ze ook bedelven onder de studieboeken, jaarverslagen, artikelen en beleidsplannen, je kunt zorgen dat ze zó veel lange, saaie teksten moeten lezen dat ze dat alleen nog maar scannend doen. Dat zie je veel bij goede lezers, mensen die zó snel kunnen lezen dat ze de langzame stand in hun eigen hoofd niet meer kunnen vinden.

Beide trucs werken. In beide gevallen zijn mensen niet meer goed in staat tot de moeilijkere manieren van lezen: het kritische, beschouwende, analytische lezen (dat nodig is voor wetenschap en journalistiek). Het vol overgave in een mooi verhaal gezogen worden (wat mensen helpt om zich in anderen in te leven). En vooral: het contemplatieve lezen, in combinatie met gebed en meditatie (dat bijvoorbeeld nodig is voor de gelovige omgang met de Bijbel en ”stichtelijke boeken”).

In België, las ik onlangs, verschenen in 2020 niet minder dan 342.146 titels op de boekenmarkt. Van elke titel werden gemiddeld 44 exemplaren op papier verkocht, en 24 exemplaren als e-book. Dat is bedroevend weinig. Trouwens, in de Verenigde Staten is het niet beter gesteld. Om op de bestsellerlijst van de New York Times te komen, hoeven van een boek slechts ergens tussen de 10.000 en 100.000 exemplaren per jaar verkocht te zijn. In zo’n groot land, met zo veel inwoners! Je wilt niet weten wat er met al die honderdduizenden titels gebeurt die níét op zo’n bestsellerlijst komen.

Daarmee vergeleken is het in Nederland nog best goed gesteld met de boekenverkoop. Dat is wel het rare, in het licht van de ontwikkelingen op leesgebied: er worden in dit land meer boeken gepubliceerd en verkocht dan ooit. Volgens het verslag van Stichting Collectieve Propaganda voor het Nederlandse boek: „Lezers kochten in 2021 totaal ruim 43 miljoen boeken, met een totale waarde van meer dan 647 miljoen euro. De afzet groeide met 5 procent en is daarmee de hoogste in tien jaar tijd.”

Hoe kan dat? Allereerst natuurlijk doordat de marketingmachines van de boekenbranche uitstekend werken. Mensen geven graag boeken cadeau (zo’n leuk en betaalbaar geschenkboekje van 8 of 9 euro, met wat mooie plaatjes en citaten), kopen graag eigen-beheer-uitgaafjes van vrienden of familieleden en pronken graag met bepaalde titels in hun eigen boekenkast: ”De Bourgondiërs” van Bart van Loo, of ”Alle mensen deugen” van Rutger Bregman. Maar stiekem is het wél de vraag of al die boeken ook gelezen worden.

Niettemin worden er elk jaar weer meer titels op de markt gebracht, honderdduizenden titels, waarvan heel wat in eigen beheer. Iedereen kan een boek publiceren, daar zit geen enkele rem meer op. Met als gevolg dat de hapklare romans en autobiografische verhalen en zelfhulpboeken vol clichétaal zich torenhoog opstapelen, elk jaar weer nieuwe. Snel geschreven, snel bekeken, snel vergeten.

Het lijkt dus tegenwoordig stukken makkelijker om een boek te schrijven dan om met aandacht een boek te lezen. Dat komt: om écht te lezen, moet je jezelf vergeten. Niet bezig zijn met je eigen verhaal, maar luisteren naar andermans verhaal. Dat is een hoge en moeilijke kunst, een kunst die oefening vraagt, en motivatie, en discipline. Wat dat aan vreugde oplevert, dat weten alleen degenen die het lukt. Af en toe.

Enny de Bruijn is schrijver en parttime RD-redacteur.