Woensdag vindt de presentatie plaats van het ”Handbook of Disaster Ritual” (”Handboek voor rituelen tijdens rampen”; uitg. Peeters, Leuven) onder redactie van Martin Hoondert, Paul Post, Mirella Klomp en Marcel Barnard. Het handboek van bijna 700 bladzijden geeft een overzicht van rituele praktijken in relatie tot rampen wereldwijd. Het is samengesteld door een groot internationaal team van auteurs die gespecialiseerd zijn in het brede onderzoeksdomein van rampen (”disaster studies”).

De bundel gaat terug op een boek over rituelen in 2002, door Paul Post en een aantal andere wetenschappers, onder meer over de vuurwerkramp in Enschede en de Bijlmerramp. Dit boek kreeg internationale aandacht en riep de behoefte op aan een grootschaliger onderzoek door internationale experts, aldus dr. Hoondert, universitair hoofddocent muziek, religie & ritueel” aan Tilburg School of Humanities and Digital Sciences. Hij doet onderzoek naar muziek en betekenis, rituelen rond de dood en herdenkingen.

Het handboek laat zien hoeveel rampen de mensheid steeds maar weer teisteren. Zijn de rampen qua omvang en intensiteit ook veranderd?

„Ik vermoed van niet. Wat wel is veranderd, is de wereldwijde verbondenheid. Door digitalisering en online media weten we veel beter wat er gebeurt in de wereld. Daardoor zijn we ons meer bewust van rampen die plaatsvinden. Maar ook de mobiliteit is gigantisch, als je ziet hoe snel de omikronvariant is verspreid door het vele vliegverkeer.”

Mensen hebben behoeften aan rituelen om leed en rampen te verwerken, zoals de vliegramp MH17. In hoeverre zijn deze rituelen alleen seculier?

„Er is vaak een mix van seculiere en religieuze rituelen. Bij de MH17 was er onder meer het seculiere ritueel bij het aankomen van de kisten op vliegveld Eindhoven en waren er, in familiekring, religieuze begrafenisrituelen. De vraag naar het religieuze in relatie tot rituelen is sowieso een interessante: rituelen verwijzen, hebben een symbolische werking. Daarmee roepen ze soms, maar niet altijd, een andere wereld op. Ze gaan wel boven het persoonlijke uit.”

Neemt de behoefte aan rituelen toe?

„We hebben minder afkeer van rituelen dan bijvoorbeeld in jaren zeventig van de vorige eeuw. Herdenken, stilstaan bij, kaarsjes branden, plaatsen markeren als een soort heilige grond, zoals ook bij de moord op Peter R. de Vries, is vanzelfsprekend geworden. Dat laatste gebeurde spontaan, geheel vanaf de basis. Ook met de coronacrisis zie je allerlei rituelen, zoals het klappen voor de zorg, zingen vanaf het balkon, een erehaag bij het voorbijgaan van de rouwstoet. Dit alles is er om de emoties te kanaliseren, om als het ware een woeste rivier van emoties te reguleren.”

Mensen zijn ook beducht voor klimaatrampen. Heeft de klimaatmars ook iets religieus?

„De klimaatmars is een ritueel waarin mensen hun zorgen en protest kenbaar maken en dat op een wijze die boven het persoonlijke uitstijgt. Lopen is, gek genoeg, vaak een manier om ergens bij stil te staan, in dit geval de zorg om de aarde. Bij deze zorg kunnen zeker ook religieuze motieven meespelen. Mensen kunnen vanuit scheppingstheologie zich zorgen maken om de manier waarop wij de aarde beheren.”

Is er in het publieke domein ruimte voor religieuze verwerking van rampen?

„Al te openlijke religieuze expressies kunnen als vorm van toe-eigening ervaren worden, zeker in het Westen. Zo vond de herdenking van MH17 bewust plaats op een neutraal gebied, om geen mensen uit te sluiten. Maar in andere landen ligt dat weer anders. In het boek staat een mooi voorbeeld van Duitsland, waar de crash van German Wings herdacht werd in de Domkerk in Keulen. Er werd daarbij ook religieuze muziek van Bach gespeeld.”

Hoe moeten kerken en religies omgaan met rampen?

„Het is heel belangrijk dat zij ruimte bieden tot herdenken en zingeving. Een mooi voorbeeld is de nieuwjaarsramp in Volendam in 2001. Daar stond de kerk echt open. Daarnaast kunnen kerkelijke leiders deelnemen aan rituelen na rampen, in samenwerking met regeringsleiders. Ik heb de indruk dat kerken zich in Nederland redelijk stil houden, terwijl zich juist in deze tijd de vraag opdringt: wat gebeurt er nu allemaal? Het lijkt me dat kerken voor hun eigen leden hier veel kunnen betekenen.”