In Bodegraven ontstond de afgelopen weken ophef over complotdenkers die bloemen legden op de begraafplaats. Jonggestorvenen in het dorp zouden 35 jaar geleden het slachtoffer zijn geweest van een netwerk van satanische kindermoordenaars. De bloemenleggers beschuldigen zonder enig bewijs mensen met naam en toenaam, onder wie een RIVM-topman. Onder meer de christelijke website weesdeweerstand.nl verspreidt het complotverhaal.

Hoe beoordeelt u de zaak Bodegraven?

Ds. Zondag, predikant van de gereformeerde gemeente in Dordrecht en tot 2015 hoogleraar arbeidsrecht: „Ik vind het verschrikkelijk dat mensen dit soort ongegronde verhalen verspreiden. Het is zeer ernstige laster. Heel erg dat deze complotdenkers zich christelijk durven noemen. Ze suggereren daarmee dat ze betrouwbaar zijn, het is als het ware een vermenging van Bijbel en laster. Het zijn wolven in schaapskleren, waar Christus Zelf tegen waarschuwt.

De Bijbel leert ons de naam van een ander hoog te houden en een goed gerucht van onze naaste te verspreiden. Als je zeer gegronde redenen hebt om iemand ergens van te beschuldigen, stap je naar de politie. Dan kan het OM er een zaak van maken en de rechter een oordeel vellen. Zo werkt dat in ons rechtssysteem.”

Ds. Van der Kraan, emeritus predikant binnen de PKN, pastoraal werker bij de hervormde gemeente Arnemuiden: „Ik vind het smakeloos en verwerpelijk dat complotdenkers in de zaak Bodegraven mensen zonder enige grond veroordelen. Het gaat in hun verhalen echt van dik hout zaagt men planken. De site weesdeweerstand.nl kan zichzelf christelijk noemen, maar wat de complotdenkers daar verkondigen, is verre van christelijk. Als de boom herkend wordt aan de vruchten, zie ik hier alleen maar kwalijke vruchten.”

In christelijke kring hechten nogal wat mensen geloof aan verhalen dat topmannen zoals de miljardair Bill Gates en Klaus Schwab (oprichter van het World Economic Forum) in een complot zitten dat eropuit is de wereldbevolking te knechten of zelfs deels uit te roeien.

Ds. Zondag, die ook als bijzonder hoogleraar verbonden is aan de Theologische Universiteit Apeldoorn: „Ik vind het een ernstige zaak dat christenen mensen zoals Gates en Schwab van dat soort zaken betichten. Behandel een ander zoals je zelf behandeld wilt worden. Als Schwab mede-opsteller is van het vorig jaar gepresenteerde voorstel ”The Great Reset” (De grote herstart – over een duurzame opbouw van de wereldeconomie na de pandemie), dan wil dat natuurlijk niet zeggen dat hij de wereldbevolking wil onderdrukken of uitdunnen.

Minister Grapperhaus van Justitie en Veiligheid publiceerde vorige week een boek met de titel ”De weerloze samenleving”. Dan mag je uiteraard niet de conclusie trekken dat hij in een complot zit om burgers weerloos te maken.

Toen ik vorig jaar in een RD-column Bill Gates een respectabele man noemde, werd ik overspoeld met agressieve en onheilspellende mails. Ik zou een handlanger van de duivel zijn, en dat onder verwijzing naar talloze Bijbelteksten.

Het valt me op dat mensen die waarde hechten aan complottheorieën vaak van alles voor zoete koek slikken. Wat hen aannemelijk lijkt, nemen ze voor waar aan. Mensen praten elkaar na en kunnen de betrouwbaarheid van bronnen op internet niet altijd goed inschatten. Samenzweringsverhalen zitten nogal eens slecht in elkaar.

Als bijvoorbeeld iemand voorstander is van abortus, wil dat nog niet zeggen dat die persoon onbetrouwbaar is. De meerderheid van de Tweede Kamer is helaas niet tegen abortus. Toch mag je al die parlementariërs dan niet vogelvrij verklaren en ernstige laster over hen verspreiden.”

Ds. Van der Kraan: „Ergens kan ik er inkomen dat christenen huiverig zijn voor topmensen zoals Gates. We zullen erop bedacht moeten zijn dat de macht te veel bij één mogendheid, één persoon of een log orgaan komt te liggen. Terecht dat een partij als de SGP zich altijd verzet tegen te veel macht voor de Europese Unie.

Iemand als Bill Gates heeft veel geld en invloed. Mensen kunnen die macht misbruiken. Dus je mag best wat gezonde argwaan hebben. Maar die kan snel overgaan in ongegronde beschuldigingen. Die grens is flinterdun. Voordat je het weet, verhuis je van het ene compartiment naar het andere. Maak niet zonder enig bewijs mensen zwart.”

Uit onderzoek van het Kieskompas van vorig jaar blijkt dat SGP’ers bovengemiddeld vatbaar zijn voor complottheorieën, zoals verhalen dat in een vaccin een chip zit. Hoe verklaart u die hang naar dat soort verhalen?

Ds. Zondag: „Technisch is het onmogelijk om een chip in een vaccin te stoppen. Natuurlijk moeten we als christenen letten op de tekenen der tijden. Ik zie in het coronavirus de naderende voetstappen van Christus. We dachten alle ziektes uit te kunnen bannen, de pest zou nooit meer terugkeren.

We dienen als christenen alert te zijn. Wat in China gebeurt, baart mij zorgen. De overheid daar onderdrukt christenen en andere minderheden. Ook doen de Chinese autoriteiten geheimzinnig over de locatie waar het coronavirus voor het eerst opdook.

Heel ernstig in eigen land vind ik dat honderden mensen demonsteren bij de kerk van de oud gereformeerde gemeente in Krimpen aan den IJssel. Kennelijk mag ds. Kort, de predikant van die kerk, niet meer met een beroep op de Bijbel wijzen op de scheppingsorde. Ik word bang van de tendens dat orthodox-christelijke opvattingen over het huwelijk zulke heftige reacties oproepen.

Het letten op de tekenen der tijden mag geen vrijbrief zijn om mensen zonder enige grond verdacht te maken. Ik ben ervan overtuigd dat de overheid in deze pandemie ons welzijn op het oog heeft.

Premier Rutte doet het best goed. Hij is transparant over zijn zoektocht om uit de coronacrisis te komen. Al zeg ik niet dat overheid geen fouten maakt en 100 procent betrouwbaar is. De overheid kan zaken wegmoffelen of zich hard opstellen. Denk aan de toeslagenaffaire. Daar ben ik van geschrokken. Toch zullen we de overheid onderdanig moeten zijn. Toen de apostelen die oproep tot gehoorzaamheid deden, was er een antichristelijke overheid aan de macht.”

Ds. Van der Kraan: „Zo’n veertig jaar geleden hoorde ik van een huisarts dat nogal wat patiënten uit de rechterzijde van de reformatorische kring hun toevlucht namen tot alternatieve genezers. Dan heb ik het niet over homeopathische artsen, maar over magnetiseurs en iriscopisten. In zeer behoudende kringen in de gereformeerde gezindte heerst soms een hang naar het mystieke, het ongrijpbare. Dus geloven sommigen ook sneller in verhalen over chips in vaccins.

Ergens snap ik wel dat mensen bang zijn voor het inplanteren van chips in het menselijk lichaam. Neurologen kunnen elektroden in iemand lichaam plaatsen, die bedoeld zijn om bijvoorbeeld symptomen van de spierziekte MS te onderdrukken. Dat kunnen nuttige toepassingen zijn, al mag je best de kritische vraag stellen hoe ver je moet gaan met de inzet van computertechnologie bij medische processen.

Complotdenkers denken bij dit soort thema’s: Waar rook is, is vuur. Zonder zich goed in dit soort technische onderwerpen te verdiepen, komen ze dan met verhalen dat een geheim genootschap alle burgers wil veranderen in robotmensen. Zo kunnen complotdenkers met een halve waarheid een hele leugen in stand houden.”

Massale vaccinaties, een vaccinatiepaspoort, een avondklok, een mondkapjesplicht. Is het te begrijpen dat christenen in deze onzekere tijden hun toevlucht zoeken in complottheorieën?

Ds. Zondag: „Nou, eerlijk gezegd begrijp ik niet dat mensen daar houvast in zoeken. Wel snap ik dat er zorgen leven over coronamaatregelen en over een vaccinatiepaspoort. De vraag is of zo’n paspoort mensen in een hoek zal duwen, ik heb over dit thema nog niet zo’n uitgesproken standpunt.

Al vind ik het sowieso verwerpelijk dat mensen invoering van zo’n coronapaspoort vergelijken met de uitsluiting van de Joden in de nazitijd. Wees toch voorzichtig met verwijzingen naar het verschrikkelijke fascisme uit de Tweede Wereldoorlog.

Uitsluiten van mensen is in zekere zin van alle tijden. Denk aan het feit dat nogal wat werkgevers met een smoes een zwangere vrouw niet in dienst nemen. Of dat een vrouw bij een sollicitatie geen kans maakt als vrachtwagenchauffeur puur omdat ze vrouw is. Bij dit soort kwesties komen mensen toch ook niet met allerlei theologische verklaringen of akelige verwijzingen naar de Tweede Wereldoorlog?”

Ds. Van der Kraan: „De coronapandemie is als een vliegwiel van de geschiedenis. Er gebeurt zo veel tegelijk. Mensen voelen zich als het ware gedwongen positie te kiezen. Ze hebben behoefte aan zekerheid en veiligheid. Een complottheorie maakt de zaak behapbaar. Je verdeelt de samenleving in vrienden en vijanden. De vijanden zijn dan premier Rutte, zorgminister De Jonge, RIVM-baas Jaap van Dissel en miljardair Bill Gates. Om het verhaal rond te krijgen, worden bedenkelijke bewijzen uit de lucht geplukt.

Dat vijanddenken kan tot gevaarlijke situaties leiden. Mensen kunnen onder invloed van leugens veranderen in verscheurende dieren. Denk aan de bestorming van het Capitool. Die had duidelijk te maken met onbewezen beweringen van Trump dat de verkiezingen niet eerlijk zijn verlopen.

Complottheorieën verspreiden is niet onschuldig. Het gevaar bestaat dat de geest niet meer terugkeert in de fles. In Bodegraven leggen complotdenkers nu nog bloemen, maar het rondstrooien van lasterpraat kan er ook toe leiden dat mensen bommen maken en messen grijpen.”

Nogal wat christenen leggen een verband tussen de coronacrisis en de eindtijd. Hoe kijkt u daar tegenaan?

Ds. Zondag: „Sommige christenen zien op grond Openbaring een coronavaccin als het teken van het beest. Of ze komen met een aanvechtbare theorie over het getal 666. Openbaring is een zeer verborgen boek. Pas op met te snelle conclusies. Soms bekruipt me het gevoel dat christenen die ons allerlei wilde theorieën voorspiegelen, lekker willen griezelen. Alsof ze een spannende film willen laten zien. Mijn advies is dan: Wees nuchter en waakzaam.”

Ds. Van der Kraan: „De Bijbel is geen encyclopedie die precies voorschrijft wat er gaat gebeuren. Openbaring is een moeilijk boek waar je met de nodige voorzichtigheid conclusies uit zou moeten trekken. Ik verbaas me er wat over dat christenen nu ineens, tijdens een grote crisis, zo met Openbaring bezig zijn. Was dat voorgaande jaren dan niet nodig? De eindtijd is al 2000 jaar oud. Het valt me op dat sommige mensen zo ontzettend goed denken te weten hoe je Openbaring moet uitleggen. Pas zag ik een video waarin een jonge evangelist, rivierenlandschap op de achtergrond, zo overtuigd was van zijn gelijk over dit soort dingen. Volgens mij weten wij het allemaal zo zeker niet wat Openbaring precies wil zeggen. Het is als het ware een geheim waarvan God alleen op de hoogte is.”

Zouden predikanten moeten waarschuwen tegen het verspreiden van allerlei complottheorieën?

Ds. Zondag: „Ja, op gepaste wijze. In een preek over het verbod om een vals getuigenis te spreken kun je het thema aan bod laten komen. Mensen moeten waken voor zwart-witdenken. Wij maken allemaal fouten. Politici ook. Als iemand een verkeersfout maakt op een rotonde, wil dat nog niet zeggen dat hij nooit meer mag deelnemen aan het verkeer.”

Ds. Van der Kraan: „Treffend vind ik wat in Jesaja 8:19 staat: „Wanneer zij dan tot ulieden zeggen zullen: Vraagt waarzeggers en duivelskunstenaars, die daar piepen, en binnensmonds mompelen; zo zegt: Zal niet een volk zijn God vragen?” Glashelder toch. Luister niet naar allerlei stemmen van waarzeggers, maar schuil bij God en Zijn Woord.”

Dit is het slot van een vierdelige serie over complotverhalen in christelijke kring.