Al zeker honderd jaar worden mensen blootgesteld aan elektromagnetische velden, in de volksmond vaak straling genoemd. Het begon met radio en tv, en breidde zich nadien gestaag uit met gsm, draadloze verbindingen van hulpdiensten (C2000), radar (onder meer van adaptieve cruisecontrol van auto’s), wifi, bluetooth, dect-telefoons, 2G, 3G, 4G en straks 5G.

Aanvankelijk zal 5G gaan draaien met de nieuwe frequenties van onder meer 700 megahertz (MHz) en 3,6 gigahertz (GHz). Maar op termijn zal 5G alle bestaande frequenties voor mobiele signaaloverdracht overnemen. „Netwerkoperators willen al die golflengtes toevoegen aan het 5G-netwerk”, weet Frank Leferink, hoogleraar elektrotechniek aan UT Twente. „Hoe meer vormen van signaaloverdracht ze via 5G laten verlopen, hoe meer ze eraan kunnen verdienen.”

In drukke stadscentra en woonwijken zullen de lantaarnpalen straks worden voorzien van 5G-antennes die werken met een frequentie van 26 GHz. Wifi in huis is dan niet meer nodig.

Is al die straling dan niet gevaarlijk? Feit is dat elektromagnetische velden een mens kunnen opwarmen, net zoals een magnetron doet met een beker melk. „Radiofrequenties van 100 kilohertz (kHz) tot 1 gigahertz (GHz) kunnen menselijke weefsels opwarmen. Frequenties van meer dan 1 GHz warmen de huid op”, verklaart Leferink.

„De stralingsbelasting van mobiele telefonie is echter laag. Er is nauwelijks meetbare opwarming”, stelt Eric van Rongen, voorzitter van de Internationale Commissie tot Bescherming tegen Niet-Ioniserende Straling (ICNIRP). „Wie een mobiele telefoon op vol vermogen continu tegen zijn hoofd houdt, warmt ter hoogte van het oor ongeveer 0,2 graden Celsius op. Maar dat doet niemand.”

Ook Leferink bagatelliseert de temperatuurverhoging. „Die temperatuurverhoging is het probleem niet. Twee trappen op lopen, levert meer temperatuurverhoging op dan een halfuur aan de mobiele telefoon.”

Biologisch effect

Een stuk lastiger wordt het als het gaat over de niet-thermische biologische effecten van elektromagnetische velden. In Nederland kijken verder onder meer de Gezondheidsraad, het Kennisplatform Elektromagnetische Velden, het Agentschap Telecom en het Antennebureau naar gezondheidseffecten van elektromagnetische velden. Bepalend voor de laatste twee instanties is of ze binnen de ICNIRP-normen blijven.

„Er zijn aanwijzingen dat de signaalvorm invloed heeft op het welbevinden van mensen”, stelt Leferink. „3G produceert een soort ‘prieptoon’ op je autoradio of microfoon. Er zijn aanwijzingen dat dit signaal invloed heeft op het lichaam: uit onderzoeken blijkt dat sommige mensen er overgevoelig voor zijn.”

Maar is het dan ook gevaarlijk? „Je kunt zeer moeilijk aantonen dat elektromagnetische velden leiden tot enge ziektes. Maar ik kan evenmin aantonen dat het niet gevaarlijk is.”

Gerichte signaaloverdracht

De uitrol van 5G zal op termijn leiden tot de plaatsing van veel antennes, met name die van 26 GHz. Het bereik van deze antennes is niet groot, en het vermogen is vrij laag. Of een Nederlander uiteindelijk te maken krijgt met een lagere nettoblootstelling, is op dit moment niet te voorspellen, stelt Van Rongen. „Een deel van de communicatie via 5G gaat verlopen via gerichte signaaloverdracht. Alleen degene die belt, wordt blootgesteld aan een bundel elektromagnetische straling. Zijn omgeving niet. Maar welk aandeel deze antennes zullen hebben in het totale aanbod, is nog niet bekend.”

Wel is duidelijk dat iemand die een appje verstuurt veel korter aan veel minder hoge stralingsniveaus blootstaat dan iemand die live video streamt, zegt Van Rongen. Feit is dat stadsgewest Brussel de normen bij de invoering van 4G naar boven heeft bijgesteld van 3 naar 6 volt per meter (V/m), en met de invoering van 5G gaat die verder omhoog naar 14,5 V/m.

„Er is enorm veel onderzoek gedaan naar de biologische effecten van elektromagnetische velden, maar de resultaten zijn erg diffuus”, stelt Leferink. Tegelijk geeft hij aan dat mensen en dieren positief reageren op elektromagnetische velden. „Bij een fysiotherapeut wordt genezing versterkt door gebruik te maken van zeer sterke elektromagnetische velden en dankzij de stroompuls van een pacemaker leven veel mensen nog steeds die er anders niet meer zouden zijn.”

Ongerust

Toch zijn tal van organisaties ervan overtuigd dat de mobiele straling wel degelijk schadelijk is. Hun namen spreken voor zich: Stichting Elektro Hypersensitiviteit (EHS), StopUMTS, Verminder Electrosmog, SOS Straling, Nationaal Platform Stralingsrisico’s, Stralen doen we liever zelf, Zendmast Anders en Zeeuws Platform Stralingsrisico.

„Vermoeidheid, burn-outklachten, slapeloosheid, maag-darmklachten komen vast en zeker door straling.” Gepensioneerd natuurkundige Leendert Vriens van StopUMTS verwacht ook dat de stralingsbelasting zal toenemen. „In vele wetenschappelijke publicaties is al vastgesteld dat mobiele straling enkele en dubbele DNA-breuken, vorming van micronuclei, vorming van stresshormonen, afwijkende bloedwaarden, melatoninetekort, een veranderend ecg, een veranderend eeg en een grotere doorlaatbaarheid van de bloed-hersenbarrière kan veroorzaken.”

„Bovendien kunnen combinaties van meerdere frequenties weleens voor onaangename verrassingen zorgen: 1+1 is niet gelijk aan 2.” Vriens noemt als voorbeeld een interferentie van 950 MHz, 954,703 MHz en 957,4 MHz – op zijn website ”killerbeam” genoemd. Ene Charles Claessens schrijft er: „Hoewel de veldsterkte van de drie zenders samen bijzonder laag is, heeft de laagfrequente interferentie een enorme werking op het lichaam. Mensen horen bromtonen, terwijl geluidsmetingen weinig uitrichten. Ik heb zelf ervaren dat toen ik in de straling van de killerbeam verbleef, mijn bloeddruk direct enorm toenam. Sinds de ingebruikname van de drie zenders in juli 2017 en een tweede in oktober 2017, werd een aantal flatbewoners plotseling geconfronteerd met hersenbloedingen. Ze overleden snel daarna.”

Onbegonnen werk

Komt dat dan ook door zo’n onverwacht combinatie-effect? Van Rongen geeft aan dat onderzoek daarnaar eigenlijk onbegonnen werk is. „Er zijn oneindig veel combinaties van frequenties mogelijk. En het is lastig om aan te geven welke combinaties zinvol zijn. Bij de enkele combinaties die zijn onderzocht, is er geen effect waargenomen.”

Niemand zit ook op onderzoek naar de schadelijkheid van elektromagnetische velden te wachten, schampert Vriens. „Natuurlijk niet. De industrie niet en de Nederlandse overheid, die er heel veel aan verdient, ook niet. Beleidsmakers zouden het voorzorgprincipe moeten toepassen, maar dat doen ze niet” (zie ”Voorzorgprincipe”).

Waarom niet? „Het is in de praktijk onmogelijk om te bewijzen dat iets onschadelijk is”, stelt Van Rongen. „Als we van elke nieuwe technologie vooraf moeten aantonen dat deze onschadelijk is, komt er ook van de invoering van 5G niets terecht. En dat hoeft ook niet, want naar 3G en 4G is inmiddels heel veel onderzoek gedaan. En deze golflengtes zullen op termijn ook worden hergebruikt voor 5G.”

Hersentumoren

Sinds de komst van mobiele telefonie in 1995 is het totaalaantal hersentumoren in de bevolking tot 2010 licht gestegen. Vooral het aandeel van agressieve hersenkankervarianten (glioblastoma multiforme of astrocytoom graad 4) nam toe. Daarna trad er een stabilisatie op, zo blijkt uit de recentste cijfers van de Nederlandse kankerregistratie, gecorrigeerd voor bevolkingsgroei en gestegen gemiddelde leeftijd, die het Integraal Kankercentrum Nederland desgevraagd verstrekte.

Als Van Rongen alle wetenschappelijke literatuur overziet, ziet hij geen duidelijke relatie tussen het langdurig gebruik van de mobiele telefoon en een toename van het aantal tumoren in het hoofd. „Sinds de jaren tachtig van de vorige eeuw is er een continue lichte stijging van het aantal hersentumoren en die is niet veranderd na de massale ingebruikneming van mobiele telefoons. Daarnaast is in de groep frequente gebruikers, de dertigers, het aantal hersentumoren gelijk gebleven tot 2013.”

Het internationale kankeragentschap IARC, onderdeel van de WHO, oordeelde in 2013 dat straling van mobiele telefoons mogelijk een oorzaak kan zijn van kanker. Het valt in de zogeheten categorie 2B, net als gelode benzine, DDT en chloroform.

Studies

Uit twee grote studies, die vorig jaar internationaal de aandacht trokken, zou ook volgen dat er wel een verband bestaat tussen blootstelling aan elektromagnetische straling en kanker. De eerste betrof het Amerikaanse NTP-onderzoek. Ratten werden twee jaar lang blootgesteld aan een hoge dosis elektromagnetische straling, veel hoger dan in de praktijk voor mensen is toegestaan.

Wat bleek? Er bestaat een duidelijk (clear) verband tussen mobiele straling en het ontstaan van zogeheten Schwannceltumoren in het hart van mannetjesratten, oordeelde zowel het NTP als een panel van onafhankelijke toxicologen en pathologen. Ook was er een hoger risico op hersentumoren (gliomen) en bijniertumoren. Bij vrouwtjesratten en muizen werd geen verband gevonden. Paradoxaal genoeg leefden de blootgestelde ratten langer dan de dieren uit de controlegroep.

In het tweede onderzoek, van het Italiaanse Ramazzini Instituut, vonden de onderzoekers eveneens Schwannceltumoren in het hart van aan mobiele straling blootgestelde mannetjesratten. De ruim 2400 proefdieren werden levenslang negentien uur per dag blootgesteld aan elektromagnetische velden vergelijkbaar met die van draadloze huistelefoons, draadloze laptops, tablets en dergelijke. Het ging om veel lagere stralingniveaus dan in het NTP-onderzoek.

Er zijn daarnaast epidemiologische studies waarin een verband is gevonden tussen veel mobiel bellen en het ontstaan van Schwannceltumoren van de gehoorzenuw – zogeheten brughoektumoren. In andere studies is echter weer geen verband gevonden.

Dat maakt het voor Van Rongen lastig om een eenduidige relatie af te leiden. „De studies bieden geen samenhangend, betrouwbaar en algemeen geldend bewijsmateriaal.” Feit is dat het aantal brukhoektumoren stijgt, althans in de VS. Of dit ligt aan een betere diagnostiek of dat het aantal gevallen werkelijk toeneemt, is onduidelijk. Nederlandse cijfers over de incidentie van brughoektumoren zijn onvolledig.

De IARC heeft zich nog niet officieel uitgelaten over de NTP- en de Ramazzini-studie. Wel stelde commissievoorzitter Jonathan Samet vorig jaar in het tijdschrift Scientific American dat het een grote uitdaging is om te achterhalen of, en zo ja hoe elektromagnetische velden kanker kunnen veroorzaken. „Het biologische mechanisme is onduidelijk. Er ontbreekt nog te veel informatie.”

Ook de zogeheten Interphonestudie die de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) in 2000 opzette, leverde de gewenste duidelijkheid niet. Onderzoekers van over de hele wereld bogen zich over de resultaten. Sommige onderzoekers zagen geen enkel verband tussen kanker en mobiel bellen, anderen leidden uit de data een duidelijk verband af tussen bepaalde hersentumoren en gsm-gebruik.

Een groep Australische stralingswetenschappers (Orsaa) heeft een databank aangelegd met alle zogeheten peer reviewed studies over straling. Van de 2266 publicaties vond men in 68 procent van de gevallen „significante biologische effecten.” De straling lijkt dus wel degelijk kwaad te kunnen. „De Australiërs hebben echter onvoldoende gekeken naar de kwaliteit van de verschillende onderzoeken”, stelt Van Rongen. De WHO voert momenteel een uitgebreide review uit van alle relevante epidemiologische en experimentele onderzoeken, en ICNIRP is bezig om, mede op basis van die review, de blootstellingslimieten uit 1998 te herzien.

Diffuus

Het probleem is eigenlijk of er een correlatief (toevallig) verband tussen straling en kanker bestaat of een causaal (oorzaak-gevolg) verband. Van Rongen: „Ik kan niet zeggen: er is niets aan de hand. Maar er is ook niets keihard aangetoond.”

Prof. Leferink sluit zich daarbij aan. „Er wordt enorm veel onderzoek gedaan, maar de resultaten zijn te vaak erg diffuus.” Het probleem opkloppen, is aan hem in ieder geval niet besteed. Hij bepleit nuchterheid. „Het ergste vind ik dat oplichters allerlei onzinmaterialen verkopen om elektromagnetische straling tegen te gaan. Die maken misbruik van de angst die onder veel mensen leeft.”

----

Artsen wijzen op voorzorgprincipe

Zo’n 230 artsen en wetenschappers uit meer dan 40 landen maken zich zorgen over de gezondheidseffecten van 5G. Ze plaatsten al in 2015 hun handtekening onder een petitie (5G-Appeal) om de uitrol van een 5G-netwerk op te schorten. Zo’n netwerk zal de blootstelling aan elektromagnetische velden volgens de ondertekenaars fors doen toenemen.

De wetenschappers vroegen de EU om alle blootstelling aan 5G-straling op te schorten totdat onafhankelijk is vastgesteld dat 5G in combinatie met de al bestaande blootstelling aan mobiele straling geen gezondheidsschade kan toebrengen aan Europese burgers. Ze baseren zich daarbij onder meer op het voorzorgprincipe van Unesco dat de Europese Unie in 2005 overnam.

De artsen en wetenschappers wijzen op studies uit het verleden waaruit blijkt dat blootstelling aan elektromagnetische velden leidt tot onder meer een verhoogd risico op kanker, DNA-schade, neurologische aandoeningen en verminderd welbevinden van mensen.

De Europese Commissie stelde in een reactie dat ze de volksgezondheid voorop plaatst. Ze beriep zich op de stralingsrichtlijnen van de ICNIRP. Daarin worden biologische aspecten niet meegenomen.

Weekblad De Groene Amsterdammer wijst er in een artikel op 17 januari 2019 op dat vooral niet-bezorgde wetenschappers sleutelposities innemen in diverse (inter)nationale adviesorganen, zoals ICNIRP. Overheden baseren zich voor hun beleid op adviezen van deze organisaties.

----

Tips om blootstelling aan straling te verminderen

1. Zet het mobieltje op de luidsprekerstand of gebruik een oorsnoertje, in ieder geval bij langere gesprekken.

2. Leg het mobieltje niet onder je kussen. Stop het niet in borstzak of beha.

3. Bel niet in een afgesloten ruimte of kelder. De telefoon genereert dan meer vermogen en straling.

4. Gebruik een stralingsarme huistelefoon en een babyfoon die zichzelf uitschakelt als het stil is. Zet wifi in huis ’s nachts uit.