De Europese schuldencrisis is verkeerd aangepakt. Die mening delen velen in Europa. De ene groep critici pleit voor een verdere Europese integratie. De Franse president Macron wil zelfs een soort minister van Financiën voor het eurogebied. Anderen zijn van mening dat de Europese integratie te ver is gegaan en willen deze juist verminderen. De brexit is hiervan een extreem voorbeeld.

Andere onderwerpen die om vergaande besluiten vragen, zijn de aanpak van migratie en van klimaatproblemen. Maar ook hier verschillen de meningen sterk. Premier Rutte prijst de Europese aanpak van immigratie uit Syrië en Afrika. De vluchtelingen worden in de regio, Turkije en Noord-Afrika, opgevangen. Het aantal personen dat naar Europa vlucht, is hierdoor drastisch afgenomen. Een mooi succes, toch?

Maar er zijn ook mensen die hier veel minder enthousiast over zijn. De opvang in Noord-Afrika is slecht en leidt tot afpersing en misbruik. Overeenstemming bestaat over de noodzaak van fundamentele veranderingen, maar over de aard van de maatregelen bestaat grote onenigheid.

Inzicht

Voor het nemen van een goed besluit is allereerst inzicht in de problemen nodig. Verder is het van belang dat er een goed advies komt. Voor veel economische problemen zijn goede adviezen gegeven. Denk aan economische onderwerpen als: de oorzaken van de kredietcrisis, de introductie van de euro, het depositogarantiesysteem en de (hypotheek)renteaftrek. In al deze gevallen is ruim op tijd aangegeven aan welke eisen voldaan moest worden en waarom welke maatregelen zouden volstaan. In een aantal gevallen waren het maar een paar individuen die op de gevaren hebben gewezen, in andere gevallen was het een breed gedragen mening onder economen. Toch zijn de adviezen niet of erg laat opgevolgd, met vaak grote nadelige gevolgen.

De vraag is dan waarom deze adviezen zijn genegeerd. Ik onderscheid twee hoofdoorzaken. De eerste is politieke (on)wil. De beslissers willen een maatregel niet nemen, omdat ze vrezen dat het hen niet in dank wordt afgenomen. Hiervoor bestaan verschillende oorzaken. Allereerst hebben veel maatregelen negatieve gevolgen op de korte termijn. Pas op lange termijn zijn de positieve gevolgen zichtbaar. Politici worden voor een relatief korte periode –vaak vier jaar– gekozen. In deze periode zijn de negatieve gevolgen wel waarneembaar, maar de positieve niet. Een politicus loopt dan al snel het risico bij de volgende verkiezingen te worden weggestemd.

Duitsland

De voormalige Duitse bondskanselier Schröder is hier een goed voorbeeld van. Tijdens zijn regeerperiode is de arbeidsmarktwetgeving in Duitsland hervormd. Duitsland is daarmee van de ”zwakke man” van rond de eeuwwisseling naar een sterke en zeer concurrerende economie getransformeerd. Hiervan profiteert al jaren de regering-Merkel. Van Schröder horen we niets meer.

Ook al kan een maatregel vrij snel positieve gevolgen hebben, dan nog kan een beslisser liever afwachten. Dit heeft te maken met de waardering van het publiek. Als een maatregel goed werkt, dan wordt het door het publiek niet opgemerkt. Pakt het verkeerd uit, dan worden de negatieve effecten uitvergroot. Dit is de zogenoemde ”negativity bias”; positieve effecten worden minder gewaardeerd dan negatieve. Dit leidt ertoe dat zelfs als de kans op goede resultaten binnen een korte periode aanwezig is, een beslisser toch liever de veilige kant van het bestaande kiest.

Denkkader

De andere hoofdoorzaak voor het niet opvolgen van beleidsadviezen is cognitieve dissonantie, oftewel: het past niet in ons denkkader. Dit komt vaak voor als de meerderheid een bepaalde mening heeft en het voorstel hier tegenin lijkt te gaan.

Een goed voorbeeld daarvan vormt de waarschuwing die de hoofdeconoom van het Internationaal Monetair Fonds (IMF), Raghuram Rajan, in 2005 gaf. Hij legde toen uit hoe in de financiële sector de lage rente heeft geleid tot risicovol gedrag. Volgens hem was er een kleine kans op een erg grote crisis. De toehoorders, centrale bankiers en topeconomen, wilden het niet geloven. „Wil je dan terug naar een systeem dat helemaal van banken afhankelijk is?” Men begreep niet wat hij zei, want het week te veel af van de dominante visie op dat moment. Twee jaar later is de kredietcrisis precies zo begonnen als Rajan had voorspeld.

Naast deze twee hoofdoorzaken zijn er ook nog minder belangrijke factoren die ervoor kunnen zorgen dat advies niet wordt gehoord. Dagelijkse beslommeringen bijvoorbeeld. Het is opmerkelijk dat het IMF niet consistent en zeer nadrukkelijk de waarschuwingen van zijn hoofdeconoom heeft overgenomen. Een reden kan zijn dat in de jaren voor de kredietcrisis het IMF moest reorganiseren. Onder de regering-Bush wilden de Verenigde Staten niet dat het IMF belangrijk zou worden. Deze reorganisatie leidde af van de inhoud van het werk, namelijk advies geven ook al wordt het (nog) niet begrepen.

Druk

Als adviezen niet worden overgenomen kan dat tot een crisis leiden. De kredietcrisis en de Europese schuldencrisis zijn daarvan goede voorbeelden. De kosten zijn dan vaak hoog en onder grote druk moeten belangrijke beslissingen genomen worden. Verschillende beleidsmakers zijn van mening dat een crisis gebruikt moet worden. Mij lijkt het beter een crisis te voorkomen. Het dak moet je repareren als de zon schijnt en niet als het regent.

Uit het voorgaande is gebleken dat politieke (on)wil en groepsdenken belangrijke factoren zijn bij het negeren van advies. Een open debat kan de negatieve invloed van deze factoren beperken en bijdragen aan de vorming van weloverwogen besluiten. Openstaan voor meningen die afwijken van die van de meerderheid. Ze niet afdoen als onzin, maar ze toetsen op inhoudelijke samenhang. Naar mijn mening een noodzaak in een tijd waarin nepnieuws een grote rol speelt en vooringenomenheid een deugd lijkt te zijn.

De auteur is hoogleraar internationale economie aan de Radboud Universiteit Nijmegen. Deze bijdrage is een korte samenvatting van het onlangs verschenen boekje ”Laat een crisis niet nodig zijn: Een pleidooi voor een open debat”.