Het doemdenken is weer helemaal terug, concludeert wetenschapsjournalist Steven Stroeykens. In zijn boek ”Het einde van de wereld” somt hij op hoe dat komt.

Nog steeds staan talloze Amerikaanse, Russische, Chinese, Franse en Britse kernraketten op scherp, wachtend op een commando. Conflicten in het Midden-Oosten lijken onoplosbaarder dan ooit. Er bestaat een IS-kalifaat. Terreuraanslagen volgen elkaar op. Een vloedgolf van vluchtelingen overspoelt Europa. China meet zich de rol van wereldleider aan. Er is een permanente economische crisis. Het klimaat verandert. Kortom, „een vruchtbare tijd voor pessimisme.”

Antichrist

Nieuw zijn de gedachten over het einde van de wereld niet. Al eeuwenlang verwachten christenen de komst van Christus ten oordeel, het vergaan van deze wereld door vuur en de komst van een nieuwe hemel en een nieuwe aarde, zoals onder meer beschreven staat in het Bijbelboek Openbaring.

Ook zijn er verschillenden geweest die zich aan voorspellingen hebben gewaagd. Een van hen was de Italiaan Joachim van Fiore. Deze mysticus beweerde in 1190 dat de wereld tussen 1200 en 1260 zou vergaan na de komst van de antichrist.

Van Fiore leek gelijk te krijgen. In 1258 teisterde een hongersnood Italië, in 1259 een dodelijke pestepidemie, terwijl oorlogen het land verwoestten. In 1260 trokken groepen geselaars van stad tot stad om zichzelf in het openbaar tot bloedens toe te kastijden en iedereen op te roepen tot boete. Maar de wereld verging niet.

Stroeykens vraagt zich af of onze houding tegenover wereldbedreigende gevaren inmiddels „rationeler” is geworden. „Amper, zo lijkt het. Veel van de oude attitudes tegenover het einde van de wereld zijn nog springlevend. Oude religieuze visies op het einde van de wereld vertonen soms verdachte gelijkenissen met hedendaagse doemscenario’s.”

Zo is er de telkens terugkerende gedachte dat het einde er op 
korte termijn staat aan te komen. „Onze generatie gaat het mee-
maken, nu is het sleutelmoment. Met daaraan gekoppeld het morele appel: als we meteen met z’n allen ons leven beteren, valt het einde misschien nog af te wenden.”

Religieus

Stroeykens onderscheidt drie soorten einde-van-wereldscenario’s. Als eerste het „religieus geïnspireerde” Openbaringscenario: na een periode van oordelen breekt een betere wereld aan (zie ”Apocalyptische fantasieën”).

Stroeykens noemt Openbaring het prototype van een einde-van-de-wereldscenario, „een gecodeerde samenvatting van de hele toekomstige geschiedenis, tot en met het einde van de wereld”, maar beschouwt het Bijbelboek niet als goddelijk geïnspireerde waarheid. Het is voor hem een van de vele boeken in een lange traditie van apocalyptische literatuur uit het Midden-Oosten. Hij stelt Openbaring bijvoorbeeld op één lijn met apocalyptische verhalen uit de zoroastrische religie en de sibillijnse orakelteksten uit het Romeinse Rijk.

Een tweede hoofdscenario die de auteur onderscheidt, is het voorzorgscenario met rampen die de samenleving diepgaand kunnen ontwrichten (zie ”Maatschappelijke ontwrichting”). „Moderne samenlevingen kunnen in noodsituaties het slachtoffer worden van hun eigen complexiteit. Grootschaligheid en globalisering staan verregaande specialisatie toe, met grote voordelen, maar met als gevolg dat een plaatselijk probleem meteen grote wereldwijde gevolgen kan hebben.”

Ten slotte bespreekt Stroeykens het speculatiescenario, waarin 
het gaat over het meest cata-
strofale, maar niet zo acuut dreigende einde van de mensheid (zie ”Vernietigende muur van vuur”). „De mensheid is behoorlijk uitsterfbestendig. Als we binnen afzienbare tijd uitsterven, dan zal het waarschijnlijk komen door onszelf of door een andere onverwachte grote ramp.”

Toch weerhoudt het de auteur er niet van te speculeren over scenario’s, wanneer de aarde wordt opgeslorpt door een zwart gat of door een uitdijende zon, de kans op een oorlog met buitenaardse beschavingen en hoe het gaat met de aarde na het verdwijnen van de mens.

Hoewel de auteur een interessant overzicht geeft van alle ideeën over het einde van de wereld, lijkt de gedachte aan de jongste dag, zoals de Bijbel die leert, volledig aan hem voorbij te gaan; het einde van de wereld is voor hem één en al doemscenario.

Een kind van God mag op grond van Gods Woord echter een ander uitzicht hebben (2 Petrus 3:13, 14): „Verwachtende en haastende tot de toekomst van den dag Gods, in welken de hemelen, door vuur ontstoken zijnde, zullen vergaan, en de elementen brandende zullen versmelten! Maar wij verwachten, naar Zijn belofte, nieuwe hemelen en een nieuwe aarde, in dewelke gerechtigheid woont.”

Apocalyptische fantasieën

Plotse economische achteruitgang is het zekerste recept voor sociale en politieke onrust. Samenlevingen gaan ten onder wanneer de sociale cohesie te zeer afbrokkelt. Mensen vertrouwen elkaar niet meer, het wordt ieder voor zich. Ieder trekt zich terug binnen een kleine kring van mensen die hij nog vertrouwt: zijn familie, zijn dorp, zijn stam, zijn militie.

Megavulkaanuitbarsting

Stroeykens vraagt zich af welke oorzaken tot zo’n totale maatschappelijke ontwrichting kunnen leiden. „Bijvoorbeeld een extreem zware natuurramp, zoals een megavulkaanuitbarsting of inslag van een planetoïde; of door de mens aangericht onheil zoals een kernoorlog of bioterrorisme; of een sluipend langetermijnproces zoals klimaatverandering; of iets banaals als onverstandig economisch beleid of een politieke stommiteit. Nog waarschijnlijker zal het, als het op een dag goed verkeerd gaat, een combinatie zijn van meerdere factoren.”

Maar wat is daartegen te doen? De auteur somt op: „Voorraden aanleggen van eerste levensbehoeften, een zadenbank op Spitsbergen, een atoombunker bouwen; of nadenken over emigratie: voor het voortbestaan van Homo sapiens is ruimtevaart het ultieme plan B.”

Verder is er de opwarming van de aarde. „Hoe erg zou het kunnen worden met de klimaatopwarming, op een termijn van meerdere eeuwen? Berekeningen over wat er zou gebeuren als we nog eeuwen lang doorgaan met het uitstoten van CO2 voorspellen gemiddelde temperatuurstijgingen van 15 en meer graden. Een dergelijke extreme klimaat op aarde zou beslist het soort ramp zijn dat tot een volledige ineenstorting van de maatschappij kan leiden”, meent Stroeykens.

Kernoorlog

Toch is de klimaatverandering niet het grootste probleem voor het voortbestaan van de mensheid, meent de auteur. „Van alle doemscenario’s is dat van een kernoorlog het zorgwekkendste. Het is het meest realistische scenario voor een allesvernietigende ramp op korte termijn. Momenteel hebben de VS en Rusland elk ongeveer 2000 kernwapens klaarstaan voor gebruik.”

Hoewel een kernoorlog op korte termijn 500 miljoen doden ten gevolge van hebben, kan het nog erger. In de jaren 50 en 60 van de vorige eeuw is gezinspeeld op de bouw van een ”doomsday device”, een waterstofbom die radioactief kobalt over de hele wereld zou verspreiden. Dit zou niemand kunnen overleven. De voormalige Sovjet-Unie heeft werkelijk iets gebouwd dat hieraan doet denken: het Perimetersysteem, dat automatisch alle Russische kernraketten zou lanceren wanneer het opperbevel uitgeschakeld zou zijn.

Maatschappelijke ontwrichting

Uit berekeningen van astronomen blijkt dat een ontploffende ster, een supernova, in de nabijheid van het zonnestelsel gevaarlijk kan worden voor de aarde. Astronomen denken dat supernova’s slechts gevaarlijk worden bij afstanden kleiner dan tien tot dertig lichtjaar.

Hypernova

De allerzwaarste sterren kunnen exploderen in een hypernova. Die zijn veel bedreigender dan een supernova, maar er is veel minder over bekend. Na hun explosie kunnen dergelijke sterren samenballen tot zwarte gaten terwijl ze bundels van radioactieve straling, zogeheten gammaflitsen, uitzenden. Deze kunnen over een afstand van 10.000 lichtjaar nog gevaarlijk zijn.

De ultieme ramp zou zijn wanneer het heelal ophoudt te bestaan. Stroeykens redeneert hierbij vanuit een evolutionaire gezichtspunt waarbij het heelal 13,8 miljard jaar oud zou zijn, en niet om en nabij de 6000 jaar. „Een perspectief van tientallen, honderden, duizenden miljarden jaren ontvouwt zich. Die het einde van een ster weet te overleven, door te emigreren naar andere sterren of op welke manier dan ook, zal tenslotte het einde van het heelal niet tegen kunnen houden.”

Allesvernietigend

Natuurkundigen speculeren verder over een allesvernietigende wand van vuur die met de snelheid van het licht voortraast door het heelal en alles op zijn weg uitwist „Sterren, planeten, beschavingen, levende wezens, allemaal tabula rasa. Onaangekondigd, zonder bazuingeschal of klokkengelui. Totaal niets of niemand blijft nog over. Onverbiddelijk: niets kan het voorkomen. Iedereen wordt gelijk getroffen, zonder onderscheid des persoons.”

De oorzaak zou dan zijn een plotselinge verandering in de natuurwetten. Dit doemscenario is wel gebaseerd op echt bestaande natuurkundige ideeën. Stroeykens: „Maar dat wil niet zeggen dat het een realistische mogelijkheid is.”

Vernietigende muur van vuur

Door de eeuwen heen heeft het Bijbelboek Openbaring veel mensen ertoe geïnspireerd hun toekomstvisie te geven. Zo zagen ze om zich heen de ”antichrist” en het ”beest uit de afgrond” in „onder meer Atilla de Hun, Mohammed, Maarten Luther, Lodewijk XIV, Napoleon, Mussolini, Hitler, Stalin, Saddam Hoessein, Bill Gates, Vladimir Poetin, Barack Obama en Donald Trump, en niet te vergeten de meeste Romeinse keizers, de meerderheid van de pausen, menig kalief en af en toe een tsaar.”

Hard werd er gerekend aan het duizendjarig rijk. Tallozen becijferden het moment van de wederkomst van Christus. Vooral opeenvolgende jaren van rampen en oorlogen, overstromingen en hongersnood sterkten hen in hun overtuiging.

Radicaal

Nadenken over een apocalyptisch scenario was soms meer dan een onschuldig tijdverdrijf, schrijft Stroeykens. Tussen 1533 en 1535 riepen radicale wederdopers onder leiding van Jan van Leiden in Münster het ”nieuwe Jeruzalem” uit. Dat liep uit op een fiasco en Van Leiden werd doodgemarteld.

Een hedendaags equivalent was de Amerikaanse sekte van de Branch Davidians, waarvan de leden zich onder leiding van profeet David Koresh in 1993 doodvochten tegen agenten van de FBI.

Apocalyptische fantasieën zijn niet zelden dodelijk voor de volgelingen. Dat bleek in 1996, toen de komeet Hale-Bopp aan de hemel verscheen. Voor voormalige muziekleraar Marshall Applewhite, leider van de sekte Heaven’s Gate, was de verschijning van de staartster een reden om te geloven dat de aarde op het punt stond schoongeveegd te worden. Enkele uitverkorenen, de leden van de sekte, zouden de kans krijgen op te stijgen naar ”het volgende niveau”: ze zouden als fysiek en spiritueel superieure wezens voortleven. Eind maart 1997 pleegden de sekteleden zelfmoord; dat was de weg om naar ”het volgende niveau” te gaan.

De Heaven’s Gatesekte kwam niet uit de lucht vallen. Applewhite had zich laten inspireren door de Bijbel, het occulte medium Helena Blavatsky en sciencefictionverhalen met ufo’s en aliens. Hij dacht dat hij een van de twee getuigen was over wie de apostel Johannes schreef in Openbaring.

Demon

Moderne techniek kan ook voor rampscenario’s zorgen, bijvoorbeeld wanneer het met kunstmatige intelligentie uit de hand loopt. Nanorobots zouden dan onzichtbaar en volautomatisch aan het werk kunnen gaan. Vernot Vinge, hoogleraar computerwetenschappen en sciencefictionschrijver, schreef in 1993 „dat we binnen 30 jaar de technologische middelen hebben om bovenmenselijke intelligentie te creëren. Niet veel later zal het tijdperk van de mens voorbij zijn.” Elon Musk, eigenaar van Tesla en ruimtevaartbedrijf SpaceX, vergeleek het ontwikkelen van kunstmatige intelligentie met het „oproepen van een demon.”

Ook signaleert Stroeykens apocalyptische ideeën bij het zogeheten ecologistische gedachtegoed, oftewel de groene ideologie. „De recentste incarnatie van de ecologistische apocalyps is de opwarming van de aarde. Die wordt niet gezien als een probleem dat om een pragmatische oplossing vraagt. Nee, het is een semi-religieuze apocalyps met een grote morele betekenis. Er moet een geheel nieuwe duurzame samenleving van de grond af worden opgebouwd, die meteen ook alle kwalen van het kapitalisme en het imperialisme geneest.”

Nog radicaler is de ”beweging voor het vrijwillig uitsterven van de mens” VHEMT van Les Knight. De Amerikaan en zijn medestanders zijn van mening „dat Homo sapiens maar beter kan uitsterven, voordat hij nog meer kwaad aanricht op onze getergde planeet. Dat uitsterven moet niet gebeuren door massamoord of collectieve zelfmoord. We moeten gewoon ophouden onszelf voort te planten, vindt VHEMT. Wie toch de drang voelt om kinderen te verwekken, kan die energie misschien afleiden naar een onschadelijke bezigheid zoals tuinieren.”

Boekgegevens

”Het einde van de wereld. Een geschiedenis”, Steven Stroeykens; uitg. Polis, Kalmthout, 2016; ISBN 978 94 6310 085 4; 344 blz.; € 22,95.