De huidige politieke constellatie biedt ruim baan voor allerlei pogingen om overblijfselen van het christelijke verleden op te ruimen. Per 1 juli hebben gemeenten de vrije hand als het gaat om het aantal koopzondagen. De bepaling tegen godslastering verdwijnt. Als het gaat om homoseksualiteit wordt de ruimte voor christenen die daarover een afwijkend standpunt hebben, fors ingeperkt. Denk maar aan de acties inzake de trouwambtenaar, de enkelefeitconstructie en het verplichte onderricht op scholen over seksuele diversiteit.

Van groter betekenis zijn echter de ontwikkelingen op het grondvlak. Kerklidmaatschap en kerkgang lopen in ons land sinds jaar en dag terug. Het klassieke zondagspatroon, waarin de kerkgang centraal stond, is voor veel mensen voltooid verleden tijd. Kerkgebouwen worden gesloten. Voor tal van monumentale kerken, die hun oorspronkelijke functie inmiddels verloren hebben, wordt met pijn en moeite een andere bestemming gezocht.

Ontkerstening

Overigens is het voor de helderheid wel van belang om onderscheid te maken tussen secularisatie en ontkerstening. Nogal eens worden die twee als synoniemen gebruikt, maar dat is niet juist.

Secularisatie wordt veelal omschreven als het verdwijnen van de betrokkenheid op een andere, beslissende werkelijkheid. Ontkerstening is het verminderen van het christelijk gehalte van de maatschappij. Dat manifesteert zich vooral in terugloop van kerklidmaatschap en kerkgang.

Maar ook de toestroom van moslims en aanhangers van andere, niet-christelijke godsdiensten is een vorm van ontkerstening. Die valt echter niet onder het begrip secularisatie. Moslims zijn veelal godsdienstiger dan doorsneechristenen.

Hoewel we spreken van een seculiere tijd is er ook sprake van een grote belangstelling voor vage, ongebonden spiritualiteit. Volgens het meest recente ”God in Nederland” onderzoek telt ons land bijna 2 miljoen ongebonden spirituelen.

Tal van mensen die niet (meer) aangesproken worden door het traditionele christendom, geloven dat er toch wel ”iets” moet zijn. Die postmoderne spiritualiteit heeft een sterk individueel karakter. Ieder mag zijn eigen variant bedenken. Zij is dan ook veelal ongeorganiseerd. De nadruk ligt op de intuïtieve ervaring. Daarbij is er alle ruimte voor het paranormale.

Ook velen die zich christen noemen, ondergaan daarvan de invloed. In zijn boek “Zwevende gelovigen” signaleert Joep de Hart, verbonden aan het Sociaal en Cultureel Planbureau, dat alleen strikte atheïsten en orthodoxe christenen (een opvallende combinatie) deze hang naar het paranormale scherp afwijzen.

Secularisatie is ook wel omschreven als de onttovering van de wereld. Die nieuwe spiritualiteit kan daarentegen gezien worden als een vorm van hertovering. In ieder geval kan duidelijk zijn dat de groeiende aandacht voor deze nieuwe spiritualiteit de secularisatie afremt. Tegelijkertijd moet zij gezien worden als een vorm van ontkerstening.

Secularisatie is in het verleden ook wel positief bezien als een vorm van uitzuivering. Veel kerken bevatten om historische redenen een brede rand van kerkleden die nauwelijks betrokken waren en weinig of niets met het geloof hadden. Dat die in de moderne tijd met de kerk zouden breken, was tot daar aan toe. De meer betrokken gemeenteleden zouden de aanvechting van hun geloof als gevolg van de secularisatie wel kunnen doorstaan.

In de praktijk was er veeleer sprake van een doorschuifproces. Veel randkerkelijken braken inderdaad na verloop van tijd met de kerk. Tegelijkertijd viel echter te constateren dat bij talloze betrokken kerkleden de band met de kerk steeds losser werd. In de loop van hun leven werden ze randkerkelijk, zo ze de band al niet helemaal verbraken. En anders deden hun kinderen dat wel.

Zeker de Rooms-Katholieke Kerk telt thans een groot aantal randkerkelijken. Maar ook bij de Protestantse Kerk is er een grote groep die nog wel ingeschreven staat en zich desgevraagd bij enquêtes als kerklid opgeeft, maar die nauwelijks blijk geeft van verdere betrokkenheid bij hun kerk.

Vrijzinnigen hadden hun geloofsovertuiging het meest aangepast aan de moderne cultuur. Een intensieve participatie werd van hen ook niet gevergd. Vrijzinnigen die elke zondag twee keer naar de kerk gaan, zijn een uitzonderlijk verschijnsel.

Ook al waren de vrijzinnigen van mening dat zij goed pasten in de moderne tijd, toch waren zij het juist die de hoogste tol moesten betalen aan de secularisatie. Vanouds vrijzinnige kerkverbanden en gemeenten zijn dramatisch teruggelopen.

Wie echter meende dat deze terugloop van de vrijzinnigheid de kerken orthodoxer zou maken, kreeg ook geen gelijk. In vanouds tamelijk orthodoxe kringen kwam een nieuwe vrijzinnigheid op. Theologen en kerkleden namen in de loop van hun leven steeds meer afstand van de traditionele standpunten. Men spreekt hier wel van binnenkerkelijke secularisatie.

Overigens zie je iets dergelijks ook in de brede gereformeerde gezindte. Wat vroeger kenmerkend was voor de hervormde middenorthodoxie, kom je nu tegen onder hen die zich (nog) gereformeerd noemen. Dat betreft zowel de leer, als de ethiek, als de kerkelijke praktijken (onder andere kerkgang).

Minderheid

Zo ongeveer 30 à 40 procent van de bevolking behoort nog tot een christelijke kerk. Bij enquêtes hangt het van de vraagstelling af of je wat hoger of lager uitkomt. In ieder geval vormen christenen een minderheid. Naar verwachting zal het percentage kerkleden nog verder dalen.

Toch is een dergelijk minderheidspositie niet iets nieuws. In ieder geval niet voor de bevindelijk gereformeerden. Die waren ook in de 19e en de 20e eeuw slechts een verachte minderheid in de marge van de samenleving.

Noodzaakt de huidige situatie om als christenen schouder aan schouder te staan tegenover de bedreigingen van de seculiere meerderheid? In de eerste plaats moeten we wel bedenken dat velen die zich christen noemen zich nauwelijks onderscheiden van de seculiere meerderheid. Dat is met name het geval als het gaat om actuele strijdvragen inzake medische ethiek of met betrekking tot het homohuwelijk. Je ziet dat in Nederland en ook daarbuiten. Recent bleek dat in de Duitse Evangelische Kerk ten aanzien van huwelijk en gezin.

Verder geldt dat christenen die in deze ontwikkeling niet mee willen gaan, theologisch en ethisch fundamentele verschillen vertonen. Wie dat allemaal of althans veel daarvan tot de bijzaken wil rekenen, geeft blijk van een relativisme, waarbij hij grote kans loopt steeds meer geloofswaarheden prijs te geven.

Ten slotte, gaat de secularisatie de gereformeerde gezindte (grotendeels) voorbij? Wellicht hebben we een tijdlang die hoop gekoesterd. Waar elders kerken gesloten worden, kennen wij juist allerlei nieuwbouw. Waar elders het ledental jaar op jaar terugloopt, kennen wij nog groei. Waar elders de kerkgang minder wordt en er bijna geen jongeren meer in de kerk zitten, is dat bij ons nog anders.

Toch is er alle reden om ook deze gedachtegang aan het lijstje misverstanden toe te voegen. Gevreesd moet worden dat de komende jaren de secularisatie in reformatorische kring fors zal toeslaan. Dat zal tot onder meer tot uitdrukking komen in teruglopende kerkgang, dalend ledental en een grotere uitstroom van jongeren.

De digitale wereld waarin de jongere generatie opgroeit, doorbreekt allerlei grenzen en bevordert daarmee in hoge mate de assimilatie c.q. secularisatie. Allerlei signalen, met name ook op reformatorische scholen, wijzen in die richting. Voor dat sombere perspectief mogen we de ogen niet sluiten. Toch zal er altijd een overblijfsel zijn naar Gods genadige verkiezing.