Nederland timmert ook flink aan de weg als het gaat om de ontwikkeling van nieuwe therapieën. Belangrijke spelers in het veld zijn het Nederlands Kanker Instituut/Antoni van Leeuwenhoek Ziekenhuis (NKI/AVL) in Amsterdam en het Erasmus MC-Daniël den Hoed Oncologisch Centrum in Rotterdam en de andere universitair medische centra.

Hieronder een greep uit een scala aan vernieuwende ontwikkelingen in de strijd tegen kanker.

Therapie op maat

Een individuele doelgerichte aanpak van kanker, in doktersjargon aangeduid als ”targeted therapy”, is een nieuwe weg die al enige jaren geleden werd ingeslagen. De eerste resultaten zijn inmiddels geboekt.

Traditioneel worden kankers ingedeeld naar het orgaan waarin de tumor is ontstaan, bijvoorbeeld borstkanker, darmkanker of prostaatkanker. Maar kwaadaardige gezwellen die er op het eerste gezicht hetzelfde uitzien, verschillen vaak sterk in de genetische veranderingen die de celgroei ontregelen. De resultaten van chemotherapie kunnen daardoor enorm verschillen. Gemiddeld reageert slechts een op de vier patiënten goed op een behandeling met chemotherapie.

Begin deze eeuw werd de volledige code van het menselijk DNA bekend. Jaren van onderzoek gingen daaraan vooraf en de kosten waren hoog: ruim 2 miljard euro. Op dit moment duurt het ontrafelen van de volledige erfelijke code van een tumorcel zo’n twee weken en kost dit ongeveer 5000 euro. De verwachting is dat het opsporen van alle mutaties in een kwaadaardig gezwel over een jaar of tien nog goedkoper zal zijn.

Wat nu nog longkanker heet, wordt dan bijvoorbeeld aangeduid als een tumor met mutaties in de epidermale groeifactor receptor (EGFR). Inmiddels zijn er voor patiënten met uitgezaaide niet-kleincellige longkanker en dit type mutaties al behandelingen beschikbaar, mits eerst een EGFR-mutatietest wordt uitgevoerd.

Toediening van (combinaties van) zogeheten tyrosine kinaseremmers (erlotinib, gefitinib, selumetinib of crizotinib) onderdrukken het groeisignaal dat de tumorcellen tot delen aanzet. Bij een deel van de patiënten wordt de tumor kleiner en verminderen de klachten, vaak voor langere tijd.

Een andere verandering in de tumorcel, in het zogeheten KRAS-gen, kan het succes van de behandeling echter weer temperen. Het blijft daarom maatwerk om te bepalen bij welke patiënten zo’n gerichte behandeling succesvol kan zijn.

Bij andere typen tumoren, zoals darmkanker en alvleesklierkanker, zijn er op dit terrein vergelijkbare ontwikkelingen. En ook bij uitgezaaide melanomen (agressieve huidkanker) met een verandering in het zogeheten BRAF-eiwit worden na een behandeling met het medicament vemurafenib (Zelboraf) spectaculaire effecten gezien.

Lichtgevende tumor

Een tumor die licht geeft. Ideaal voor chirurgen om te zien hoe ver ze moeten snijden bij de verwijdering van een gezwel. Fluorescentiebeeldvorming is de techniek die dat binnen twee tot vijf jaar mogelijk moet maken.

Er wordt veel onderzoek gedaan naar deze techniek in binnen- en buitenland. In Nederland onder meer in Leiden (LUMC) en Groningen (UMCG).

Een kankerpatiënt krijgt hierbij voor de operatie een stofje (antilichaam) ingespoten dat zich alleen aan tumorcellen hecht. Dat is mogelijk doordat die op hun celoppervlak vaak specifieke eiwitten hebben die bij gezonde cellen ontbreken. Aan het antilichaam hangt een fluorescerend vlaggetje. Tijdens de ingreep is dan met infraroodlicht precies te zien waar het tumorweefsel zich bevindt.

In het UMCG zijn onderzoekers er, samen met collega’s uit Duitsland en de VS, inmiddels in geslaagd eierstokkanker tijdens operaties zichtbaar te maken. Deze tumoren zijn lastig te onderscheiden van gezond weefsel. Chemotherapie is daarom nodig om mogelijk achtergebleven tumorcellen te doden.

Bij meer dan 90 procent van de vrouwen met eierstokkanker komt de folaatreceptor-alfa in het tumorweefsel vaker voor dan in gezonde cellen. De chirurgen konden door hechting van een fluorescerende stof aan deze receptor de tumorcellen laten oplichten en op die manier de tumor en de uitzaaiingen tot op de millimeter wegsnijden.

Lichttherapie

In opkomst is ook fotodynamische therapie (PDT). Bij PDT krijgt de patiënt een lichtgevoelige stof (Foscan) ingespoten die zich binnen enkele dagen ophoopt in de tumor. De kankercellen worden daardoor extreem gevoelig voor licht, waarna ze door bestraling met laserlicht afsterven.

De therapie wordt in het NKI-AVL toegepast bij patiënten met mond- of keelkanker. Bij 54 procent van de patiënten neemt de levensverwachting toe met bijna drie jaar, terwijl deze anders beperkt is tot enkele maanden.

Ook bij huidkanker, blaas- en eierstokkanker wint deze aanpak terrein. In de VS wordt PDT eveneens toegepast bij verschillende vormen van long- en slokdarmkanker.

Doden met hitte

Kankercellen uitschakelen door verhitting. Dat is de leidende gedachte achter diverse nieuwe behandelingen.

Een daarvan is Hipec (Hypertherme Intraperitoneale Chemotherapie), waarbij kankerceldodende middelen rechtstreeks in contact worden gebracht met tumorcellen in de buikholte nadat deze zijn verhit tot ruim 41 graden Celsius.

Deze behandeling wordt toegepast bij kankersoorten die zijn uitgezaaid naar het buikvlies, zoals dikkedarmkanker en eierstokkanker. Het NKI/AVL loopt op dit terrein voorop en begeleidt operatieteams in andere ziekenhuizen. In het Erasmus MC wordt deze therapie ook toegepast.

In het Universitair Medisch Centrum Utrecht (UMCU) worden sinds eind vorig jaar in studieverband vrouwen met borstkanker behandeld met geluidsgolven (HIFU, High Intensity Focused Ultrasound). De tumor wordt gelokaliseerd door middel van MRI-beelden en vervolgens verhit tot 60 graden. Het UMCU is momenteel de enige instelling in Nederland met een MRI-HIFU-scanner.

De behandelde vrouwen zijn doorgaans binnen 24 uur weer thuis en krijgen in de periode erna nog bestraling. Artsen verwachten dat dit over vijf jaar de meest gangbare therapie wordt voor borsttumoren tot 2 centimeter in doorsnee.

Verhitting van kleine prostaattumoren via een laserapparaat is een therapie waaraan hard wordt gewerkt in het UMC St Radboud in Nijmegen.

Een andere nieuwe ontwikkeling is zogeheten radiofrequente ablatie (RFA). Via een naaldelektrode laat de arts een hoogfrequente wisselstroom door een tumor lopen. De kankercellen raken daardoor verhit en sterven.

RFA is bedoeld voor patiënten die niet (meer) in aanmerking komen voor chirurgische behandeling. De therapie wordt inmiddels toegepast bij lever-, nier-, long-, maag- en bottumoren.