Rond het Stationsplein in Gouda zijn de gevolgen van paalrot duidelijk zichtbaar. Woningen met scheuren in de muren. Ramen die scheef hangen in de sponningen.  Andere huizen die overeind worden gehouden door de nieuwbouw die ernaast staat. Tussen die scheefgezakte woningen staat de Oranjekerk van de gereformeerde gemeente in Nederland.

„Alle bebouwing hier staat op veen”, legt diaken Johan van Holst uit. Veen breekt langzaam af door een natuurlijk verteringsproces. Daarnaast verlaagt de gemeente Gouda het grondwaterpeil voortdurend, omdat het centrum van de stad anders natte voeten krijgt. Daardoor klinkt veen in, waardoor ook het grondwaterpeil nog verder omlaag moet. Verder heeft Nederland te maken met steeds langere droge periodes in de zomer.

„Toen de kerk in 1936 werd gebouwd, liep er voor en naast de kerk een brede sloot. Dat leverde een soort natuurlijk evenwicht op in de bodem”, weet Jan Hoogendoorn, voorzitter van de onderhoudscommissie van de kerk. „Die sloten zijn allang gedempt. Verder zijn het Stationsplein en het gebied eromheen voornamelijk bestraat. Regenwater stroomt direct naar het riool, en heeft nauwelijks meer de kans om in de grond te zakken.”

Regenwater stroomt direct naar het riool, en heeft nauwelijks meer de kans om in de grond te zakken

Bacteriën

Gouda is gebouwd op palen, net als Dordrecht en Amsterdam: steden die kampen met dezelfde problematiek. Bij de oudere bebouwing in en rond het centrum gaat dat nog grotendeels om houten heipalen. Door het voortdurend dalende grondwater komen de koppen van de houten palen bloot te liggen. Bacteriën vreten die blootliggende paalkoppen aan, het hout wordt zacht en verliest zijn draagvermogen, en de bebouwing verzakt.

Dat proces verloopt geleidelijk. „Het eerste waar je het aan merkt, zijn klemmende deuren en ramen”, weet Arjan van der Spek, lid van de onderhoudscommissie en aannemer. „Als dat gebeurt, ben je eigenlijk al te laat.”

Het kerkgebouw staat ook op palen; 220 stuks telde voorzitter Hoogendoorn er op de oorspronkelijke bouwtekeningen. Daarop rust de betonnen fundering van het gebouw, terwijl de kerkvloer steunt op poeren,  betonnen blokken die elk zijn gestort op een vurenhouten paal van 13 tot 15 meter lengte.

Argwaan

Zolang de palen onder water staan, is er niets aan de hand. De onderhoudscommissie meet daarom al jarenlang preventief via vier peilbuizen de grondwaterstand onder de kerk. Hulpkoster Jan van Braak, die ook in de bouw werkt, is tijdens de afgelopen droge zomers wat actiever gaan meten. „Ik kreeg argwaan. Komen de bouwtekening en de ijkhoogte voor onze grondwatermetingen wel met elkaar overeen?”

Om aan die onduidelijkheid een eind te maken, besloot de onderhoudscommissie een paal bloot te leggen onder de fundering. Hoogendoorn toont een foto van het graafwerk. Daarop is duidelijk te zien dat de kop van de paal boven het grondwaterpeil uitsteekt.

„De koppen van de palen, die 30 centimeter in doorsnede zijn, moeten minimaal 5 centimeter onder water staan om paalrot te voorkomen. Daarboven mag het peil 20 centimeter variëren”, legt Van Braak uit. „Maar wat bleek? Tijdens de droge zomers van de afgelopen jaren stonden de palen wel 10 centimeter droog. En de bovenste centimeter bleek al te zijn aangetast door paalrot.”

Er moest wat gebeuren. „De trend is dat de grondwaterstand alleen maar verder omlaag gaat. Als we niets zouden doen, zou de kerk binnen vijf tot tien jaar ernstige schade oplopen”, vervolgt Van Braak.

Schrik

Diaken Van Holst herinnert zich dat de schrik groot was. „Het probleem is tijdig ontdekt. Gelukkig is de kerk destijds degelijk gebouwd door aannemer Smit, die lid was de gemeente. De beste materialen zijn gebruikt, al was het crisistijd en al duurde de bouw maar een halfjaar.”

Allerlei opties passeerden de revue, vervolgt Van Holst. „We dachten eerst alle houten koppen te vervangen door beton. Dat zou een paar duizend euro per paal gaan kosten. Het totaalbedrag zou op minstens een half miljoen euro uitkomen. En hiervoor verstrekt de gemeente Gouda geen subsidie.”

Uiteindelijk kwam de onderhoudscommissie met een innovatief noodplan. „Dat was de tuinslang”, laat Van Braak weten met een brede grijns. Pardon, een tuinslang? „Gedurende de droge zomers hebben we via de peilbuizen kraanwater onder de kerk laten lopen, zo’n 6 à 7 kuub per nacht. Afgelopen jaar was er in totaal 300 kuub nodig. Dat water verdween naar de omgeving, dus we hebben in die tijd ook de bomen rond de kerk water gegeven. Maar de palen bleven zo wel onder water staan.”

Uiteindelijk kwam de onderhoudscommissie met een innovatief noodplan: de tuinslang

Definitief plan

De onderhoudscommissie werkte intussen een definitief plan uit. „Dat hopen we dit voorjaar uit te voeren”, vertelt aannemer Van der Spek. „We leggen rond het hele gebouw een drainagebuis aan. Daarop sluiten we de hemelwaterafvoeren en de straatkolken van het kerkterrein aan. Het regenwater loopt daardoor direct via de drainagebuis naar het grondwater.” Als er te weinig regen valt, zal het grondwater op peil blijven door water uit een bron op het kerkterrein. Valt er te veel, dan kan het overschot alsnog naar het riool. „We willen natuurlijk geen zwembad onder de kerk.”

Het plan scheelt de kerkelijke gemeente enorm veel geld. Diaken Van Holst schat het bedrag dat nu nodig is op eenmalig 30.000 euro voor de aanleg, en 500 euro per jaar voor onderhoud en elektriciteit. „We hebben een kerkgebouw met een roerige geschiedenis. We kunnen wel zeggen dat de Heere al die jaren over Zijn erfdeel heeft gewaakt. We merken ook nu in onze gemeente veel draagvlak voor dit plan. We rekenen op de hulp van vrijwilligers.”