De reformatorische zuil staat onder druk en zijn grenzen zijn poreus geworden. Ondanks de inspanningen voor het behoud van een eigen, herkenbare identiteit wordt de gezindte toenemend beïnvloed door maatschappelijke veranderingen. Daartoe behoren de invloed van digitale media, het hogere opleidingsniveau van jonge vrouwen en de sociaal-economische positie van de jongere generatie. Traditionele patronen van gezinsvorming zijn niet langer vanzelfsprekend en het klassieke kostwinnersmodel staat onder druk.

Lees ook

Man en vrouw hebben elkaar keihard nodig op elk levensterrein

Dit blijkt uit de video’s van Scherptediepte (een videokanaal van het RD) rond het thema gender (gezinsvorming, single-zijn, grote gezinnen, traditionele rolpatronen en vaderschap). In filmpjes van ongeveer tien minuten worden actuele thema’s besproken aan de hand van een interview met een man of vrouw afkomstig uit de gereformeerde gezindte. De video’s tonen een grote diversiteit aan opvattingen over de invulling van rolpatronen en de verdeling van werk en zorgtaken binnen gezinnen.

Talenten

In een video over traditionele rolpatronen ontmoeten we een moeder van vier kinderen. Ze vertelt dat zij en haar man een traditionele rolverdeling hebben, terwijl zij onder schooltijd bij een uitgeverij werkt. Als ze incidenteel na schooltijd een afspraak heeft, neemt haar man de taken thuis over. Haar werk buitenshuis motiveert ze door haar gaven en talenten te benoemen. „Daar mag je iets mee doen.” Ze houdt van boeken en door haar werk buitenshuis is ze een betere moeder. Ze is wel kritisch op „gelijkheidsdenken” en het streven naar financiële onafhankelijkheid van vrouwen. Ze zegt: „God draagt bijzondere zorg voor weduwen en wezen.” Ook heeft ze moeite met de maatschappelijke aandrang tot zelfontplooiing van vrouwen. „Talenten kunnen ook tot uitdrukking komen in de veelzijdige aspecten van het moederschap.”

In haar verhaal horen we dat er, naast de traditionele opvattingen over rolpatronen, een alternatief discours van je talenten gebruiken aanwezig is. De gezaghebbende leer die vaste rolpatronen van mannen en vrouwen baseert op de scheppingsorde wordt zowel bevestigd als ter discussie gesteld. Door de van God gekregen gaven en talenten te benoemen, verdwijnt het onderscheid tussen mannen en vrouwen naar de achtergrond. Tegelijk wordt de seculiere buitenwereld op grote afstand gehouden.

In de video Vaderschap komen we een heel andere rolverdeling tegen. Niels, vader van een dochter van anderhalf, werkt drie dagen per week als data-analist, terwijl zijn vrouw fulltime werkt. Hij vindt het vanzelfsprekend dat hij het grootste deel van het huishouden doet. Hij krijgt soms kritische reacties, omdat het niet Bijbels zou zijn hoe hij en zijn vrouw werk en zorg verdelen. Maar volgens Niels moet je de teksten van Paulus uit de Timotheüsbrieven in hun context lezen. Als Paulus zegt dat vrouwen in huis moeten werken, staat dat volgens hem tegenover „niet werken”. Paulus spoort vrouwen juist aan om te werken, binnenshuis weliswaar, omdat buitenshuis werken geen optie was in die cultuur.

Tot mijn verrassing is er geen videoaflevering waarin het klassieke kostwinnersmodel centraal staat.

Duidelijke grens

Een van de video’s thematiseert de discussie over vrouw en ambt. Een PThU-studente zegt dat zij aan de theologiestudie begon wegens een roepingservaring. Tijdens de studie kwam zij echter tot de overtuiging dat de Bijbel geen ruimte laat voor vrouwelijke dominees.

Daarmee geeft het RD een duidelijke grens aan. De opvattingen over de rollen van man en vrouw kunnen vanuit een Bijbels perspectief niet eenduidig onderbouwd worden. Maar een discussie over de vrouw in het ambt is niet mogelijk.

De interviews laten zien dat er sprake is van een toenemende diversiteit aan levenspatronen binnen de reformatorische wereld. De keuze voor een meer traditionele dan wel meer progressieve relatie- en gezinsvorming wordt onder andere bepaald door de geografische ligging en sociale omgeving: in het hartje van de Biblebelt is de sociale druk om als getrouwde vrouw te stoppen met werken groter dan aan de rand van de Biblebelt. En door de hoge huizenprijzen in de Randstad is het kostwinnersmodel daar in de meeste gevallen niet haalbaar.

Een andere factor is het opleidingsniveau. Vrouwen die jarenlang gestudeerd hebben, zijn minder bereid om later volledig te stoppen met werken: „Als je zolang gestudeerd hebt, heb je toch een verplichting naar de samenleving om iets terug te geven.”

Reacties binnen de zuil

De verschuivingen ten aanzien van genderopvattingen leiden bij een deel van de achterban tot verontrustende reacties. Het behoud van de eigen identiteit binnen de reformatorische gezindte wordt in toenemende mate bepaald door de discussie over gender, de strijd tegen abortus, het verzet tegen de vrouw in het ambt en het verzet tegen de acceptatie van homoseksualiteit en homorelaties.

Met de Nashvilleverklaring uit 2019 wisten vertegenwoordigers van voornamelijk de reformatorische wereld het landelijke nieuws te halen. Deze verklaring over huwelijk en seksualiteit op basis van de Bijbel was afkomstig uit Amerika. Deze herkomst is meer dan opmerkelijk. Want een van de kenmerken van de reformatorische traditie is het belang van de geschiedenis van de Nadere Reformatie en het gezag van de oudvaders en de puriteinen. Ook dit maakt zichtbaar dat de grenzen van de refozuil poreus zijn geworden: door een beroep te doen op een verklaring van Amerikaanse evangelicals wordt het gezag van de eigen traditie gerelativeerd en ter discussie gesteld. Die eigen traditie lijkt ontoereikend om antwoorden te geven op nieuwe veranderingen.

Achterhoedegevecht

De recente initiatieven om met behulp van internationale netwerken en theologen de conservatieve theologische posities ten aanzien van gender te behouden, vormen mijns inziens een achterhoedegevecht. De geschiedenis leert dat theologie niet in een vacuüm wordt beoefend maar altijd mede beïnvloed wordt door tijd en plaats en de positie van de theoloog zelf.

Denk aan de verdediging van de slavernij op basis van paulinische teksten en aan de apartheid in Zuid-Afrika. In die zin is de wijze waarop de positie van vrouwen in de kerk afgeleid wordt van een letterlijke lezing van paulinische teksten te vergelijken met hoe de slavernij aan de hand van afzonderlijke Bijbelteksten werd gelegitimeerd. Dezelfde hermeneutiek als waarmee de slavernij met Bijbelse argumenten werd verdedigd, wordt nu gebruikt om de visie op vrouw-zijn te onderbouwen.

Als antwoord op de maatschappelijke ontwikkelingen op het gebied van gender is de strijd tegen het feminisme en tegen homoseksuele relaties (en genderdysforie) en de strijd voor het behoud van conservatieve familiewaarden een ”identity marker” geworden voor christelijke orthodoxie. Dit identiteitskenmerk heeft als gevolg dat de kloof tussen de maatschappelijke veranderingen op het grondvlak binnen de reformatorische gezindte en de door de leidslieden gevoerde strijd voor het behoud van het traditionele gezin alleen maar zullen toenemen.

De auteur is hoogleraar antropologie van religie aan de Vrije Universiteit Amsterdam. Dit artikel is een samenvatting van haar lezing, getiteld ”Biblebelt feminisme tussen ideaal en werkelijkheid”, op de netwerkdag van het Dutch Bible Belt Network op 18 november in Gouda.