Over de Reformatie in een bepaalde stad of streek, over het leven van reformatoren of onbekendere reformatorisch gezinde personen, over vluchtelingengemeenten, over de ideeën van theologen rondom bepaalde omstreden kwesties.

Het proefschrift van Jos de Weerd, waarvan vorige maand de publieksuitgave verscheen, is een nieuwe loot aan deze stam. ”De Veluwe gereformeerd” heet het boek, en dat zegt meteen waarover het gaat: hoe de Reformatie in de dorpen en steden van de Veluwe verliep. Het illustreert opnieuw wat geschiedschrijvers ook voor andere regio’s in Nederland hebben laten zien: dat de protestantisering van het land een moeizaam en warrig proces was, met veel plaatselijke variaties.

Op de Veluwe ziet het er eerst helemaal niet naar uit dat de protestanten de overhand gaan nemen, het lijkt te blijven bij een katholieke vernieuwingsbeweging, bínnen de bestaande kerk en traditie. Maar door de grote politieke omwenteling in het laatste kwart van de 16e eeuw –in 1578 wordt graaf Jan van Nassau stadhouder van Gelderland– slaat dat om in een protestantiseringsproces. Er komen predikanten van buiten om in de Gelderse steden de Reformatie actief door te voeren. Op het platteland gaat het vaak wat geleidelijker, daar is meestal helemaal geen sprake van een schokkende omwenteling.

De Weerd laat prachtig zien hoe de verschuiving op het grondvlak gestalte krijgt. Er zijn dorpspastoors die een beetje meebewegen met de gereformeerde eisen en gewoon verdergaan als predikant, maar ondertussen soms evengoed nog bereid zijn om op de katholieke manier te dopen. De oude gebruiken zijn niet zomaar verdwenen. De plaatselijke, christelijke gemeenschap volgt de ontwikkelingen, maar doet dat in een eigen tempo. De Veluwenaren lijken goed in een beetje geven en nemen, de boel niet op de spits drijven, rekening houden met de plaatselijke gewoonten en geleidelijk meebewegen en aanpassen. Met verschillend resultaat: rond Harderwijk lukt het uiteindelijk met de protestantisering, rond Arnhem veel minder.

Deze studie heeft veel te bieden qua prachtige, concrete vondsten over de rol van plaatselijke geestelijken, maar ook over de rol van de adel en van de plaatselijke bestuurders. ”De Veluwe gereformeerd” is voor iedereen die geïnteresseerd is in lokale en regionale geschiedenis bovendien een goudmijn: voor elke plaats wordt vermeld hoe die past in de kerkelijke structuur, welke pastoors en (later) predikanten er werkzaam waren, welke vicarieën er in de kerk gesticht waren en wie de collators daarvan waren.

Ik zou alleen wel wat meer hebben willen lezen over de vraag hoe deze indrukwekkende verzameling van namen en feiten nu past in het grotere verhaal over de Reformatie. De Weerd benoemt heel summier dat de Reformatie op de Veluwe in de laatste fase van het proces een dwingender karakter had dan elders. Maar hij haast zich ook om toe te voegen dat het eigenlijk heel genuanceerd ligt. Waardoor de discussie over ”Reformatie van bovenaf” of ”Reformatie van onderop” eigenlijk weinig veranderd is.

Boekgegevens

”De Veluwe gereformeerd. Machtswisseling en religieuze verandering in de zestiende eeuw”, Jos de Weerd; uitg. AUP; 512 blz.; € 49,99