Die conclusie trekken Duco Hellema (emeritus hoogleraar geschiedenis) en Margriet van Lith (ex-parlementair journalist) aan het eind van hun boek ”Dat hadden we nooit moeten doen”. Daarin beschrijven ze hoe de PvdA tijdens de lange jaren negentig –van de deelname aan Lubbers III in 1989 tot de val van paars II in 2002– „haar ziel leek te verliezen.”

Van een uitgesproken linkse (en grote) partij transformeerde ze namelijk in een soort VVD-light, die een derde van haar leden (en nog meer kiezers) kwijtraakte. Traditionele idealen als vermindering van inkomensverschillen en versterking van medezeggenschap ruilde ze in voor beginselen als individuele verantwoordelijkheid en persoonlijk initiatief. Vadertje Staat werd afgedankt ten gunste van de markt. De hechte banden met de vakbeweging en woningbouwcorporaties én met haar eigen afdelingen verslapten.

Die radicale koerswijziging maakte van de PvdA „natuurlijk geen uitgesproken neoliberale partij”, maar ze ontpopte zich wel tot „een van de drijvende politieke krachten” achter de marktwerkingsrevolutie. Hoe kon dat gebeuren? En waarom eigenlijk?

Om die vragen te beantwoorden, interviewden Hellema en Van Lith bijna dertig betrokken PvdA-politici en analyseerden ze partijdocumentatie (verkiezingsprogramma’s, rapporten, lezingen). De verklaring blijkt veelzijdig.

Ideologische veren

Zo wilde de PvdA dolgraag weer regeren. Om zich salonfähig te maken, schudde ze haar oude ideologische veren af. De bevlogen partijleider Den Uyl maakte plaats voor de zakelijke Kok, die een pragmatische koers inzette.

Eenmaal in het kabinet, wilde de PvdA zich bewijzen als betrouwbare coalitiepartner. Geen scherpe tegenstellingen opwerpen, maar meebewegen met CDA, VVD en D66 en hooguit de scherpste kantjes van het bezuinigingsbeleid afschuren.

Tegelijk wilde de PvdA zelf ook graag met de tijd(geest) van globalisering en individualisering mee. Fundamentele sociaal-economische ongelijkheden waren er volgens veel sociaaldemocraten eigenlijk niet meer. De mondige burger had geen behoefte meer aan solidariteit en aan een overheid die hem van wieg tot graf verzorgt.

Omdat de traditionele arbeidersachterban slonk, probeerde de partij met een koerswijziging kiezers uit de hogere en middeninkomensgroepen aan zich te binden.

Veel betrokkenen betonen achteraf spijt richting Hellema en Van Lith: „Dat hadden we nooit moeten doen.” Want wat was het resultaat? De economie groeide weliswaar fors tijdens de lange jaren negentig, „maar niet iedereen wist evenveel van die groei te profiteren.” De PvdA creëerde juist de voedingsbodem waarop Pim Fortuyn in 2002 –met zijn vlammende kritiek op de „puinhopen van paars”– furore kon maken.

Bovendien bleef de partij achter in een „ideologische leegte.” Van een fundamenteel debat over visie en koers, laat staan van een leidende rol in het politieke discours, was geen sprake meer. Voor haar traditionele achterban was de PvdA goeddeels onherkenbaar geworden – en tot overmaat van ramp liet de beoogde nieuwe doelgroep de partij links liggen.

Hun boek mag dan weinig nieuws bevatten (de feiten zijn overbekend), toch leveren Hellema en Van Lith met hun documentatie van dertien jaar PvdA-historie een nuttige bijdrage aan de reflectie op politiek bedrijven.

Tijdgeest

Dé les van ”Dat hadden we nooit moeten doen” is dat te veel met de stroom van de tijdgeest meebewegen en jezelf populair willen maken, funest uitpakt. Wat dan wel te doen? De auteurs weigeren politieke aanbevelingen te doen maar komen wel met zinvolle adviezen: verlies je oorspronkelijke engagement niet uit het oog, blijf altijd zelf nadenken, laat je niet sturen door omstandigheden (maar houd er natuurlijk wel rekening mee), en vooral: vertel een eigen verhaal.

Boekgegevens

Dat hadden we nooit moeten doen. De PvdA en de neoliberale revolutie van de jaren negentig, Duco Hellema en Margriet van Lith; uitg. Prometheus; 304 blz.; € 22,50