„God heeft geduld met deze wereld”, zei Van der Graaf. „Onze houding, ook ten aanzien van echtscheiding, moet daar een afspiegeling van zijn.” De studiesecretaris van de Gereformeerde Bond zette het thema in het brede kader van de culturele verschuivingen, zoals de vrije seksuele moraal sinds de jaren zestig en het verloren gaan van het gezin als hoeksteen van de samenleving. „De christelijke gemeente staat voor en in de gebrokenheid van het bestaan. In het pastoraat heeft ze te maken met de problematiek van ongehuwd samenwonen, het dopen van kinderen van ongehuwde moeders, gemengde huwelijken, homorelaties, enzovoort. De kerk is betrokken bij haar leden, ook als er grote huwelijksproblemen zijn. De laatste decennia zijn er veel meer huwelijksproblemen door de complexiteit van de samenleving. U heeft 150 leden. O, zijn er geen gescheiden dominees lid? Ik kan er tientallen noemen”, zei Van der Graaf.

Niemand staat buiten de hardheid van het hart, zei hij. „Op geen enkel gebied dat de Tien Geboden bestrijken, wordt het ideaal gehaald. We hebben te strijden met de onwil en de onmacht om te volbrengen wat God eist. Moet je zeggen: Zo staat er geschreven, dus zo moet er gehandeld worden? Mozes deed dat niet. Het compromis is in de Bijbel zelf te vinden. De situatie is wel eens zo complex dat het beter is naar het mindere van echtscheiding over te gaan dan het meerdere van het huwelijk te handhaven.”

Dient de kerk eventuele tweede huwelijken te bevestigen? Waar de Rooms-Katholieke Kerk het huwelijk nog als sacrament beschouwde, heeft de Reformatie het huwelijk in handen van de overheid gegeven, zei Van der Graaf. „Omdat de overheid een ambt draagt, de handhaver van het recht is en het huwelijk een scheppingsinstelling betreft die voor alle mensen geldt, beperkte de Reformatie zich tot het bijbels bijlichten van de taak van de overheid. De overheid sluit tweede huwelijken, waarvan de kerk tot op heden niet zegt dat ze onwettig zijn.”

Van der Graaf meent dat de kerk daaruit de consequentie moet trekken voor de inzegening van tweede huwelijken. Hij maakte er wel een paar kanttekeningen bij. „Bij zoiets als het homohuwelijk doet de overheid iets wat lijnrecht tegen de kerkelijke opvattingen ingaat. De Christelijke Gereformeerde Kerken hebben om die reden onlangs hun definitie van het huwelijk aangescherpt. De kerk moet de overheid niet kritiekloos volgen. Het inzegenen van tweede huwelijken dient dan ook zeker geen automatisme te worden. Maar zolang de kerk zich in principe aansluit bij het burgerlijk huwelijk, zie ik niet waarom een tweede huwelijksbevestiging niet kan. Als de overheid een tweede huwelijk zou verbieden, zijn de gevolgen niet te overzien. Als de wettigheid je ernst is, moet je willen dat het kerkelijk wordt bevestigd.”

Een duidelijke voorwaarde voor de bevestiging van een tweede huwelijk vindt Van der Graaf de erkenning van schuld. Hij erkent dat hier een spanning bestaat tussen overheid en kerk. „De kerk heeft altijd weer een andere benadering dan de overheid, die alleen maar regelt. In het pastoraat gaat het om de noties van gerechtigheid en barmhartigheid. Altijd zal de barmhartigheid domineren, want onze Heere Jezus Christus is Heiland, heelmeester! Echtscheiding is een compromis met de scheppingsinstelling, maar het compromis is niet altijd negatief. Het kan alles te maken hebben met de barmhartigheid van Christus. Niemand komt echter zonder schuld uit een echtscheiding.”

„Degene die de verlatene trouwt, doet overspel”, staat in het Evangelie. Voldoende reden om als in de steek gelaten christen niet te hertrouwen? Van der Graaf wilde er niet aan. „Over die tekst durf ik het laatste woord niet te zeggen. In principe mag je niet scheiden, maar ook van deze tekst geldt dat hij staat in het kader van de hardheid van menselijke harten. Een huwelijk kan al ontbonden zijn binnen het huwelijk zelf. Soms is het echt beter om uit elkaar te gaan, al mag dat nooit zonder voor je huwelijk gevochten te hebben. Als zo iemand een nieuwe weg van tweezaamheid vindt, heeft de kerk daarmee te maken.”

Waar Van der Graaf onoverkomelijke moeite mee heeft, is het verschijnsel echtscheidingsritueel, dat steeds vaker voorkomt. In gesprek met de zaal toonde hij zich een groot voorstander van de mededeling van de kansel: ze hebben het samen niet kunnen volhouden, om vervolgens beide betrokkenen in de voorbede te gedenken. „Wat echt niet kan, is het ontbinden van een huwelijk in het midden van de gemeente. In een liturgische context wordt dan haast de scheiding gezegend van wat God samengevoegd heeft.”