Eerst de feiten. Maar liefst 388 mensen besluiten in de meidagen van 1940 tot een zelfgekozen dood. Voor velen is het een tweede keus. In eerste instantie proberen zij via Scheveningen of IJmuiden richting Engeland te komen. De Joodse Etty Hillesum (1914-1943), bekend geworden door haar dagboek, heeft het over „die vluchtrage naar Engeland.” Het aantal mensen dat zo poogt weg te komen is niet exact te bepalen, maar rond de 30.000 lijkt een betrouwbare schatting. Onder hen zijn, niet verrassend, vele duizenden joden. Van deze enorme vluchtelingenstroom lukt het uiteindelijk slechts 500 mensen om per boot het land te verlaten. De rest keert onverrichter zake terug en moet zich opnieuw beraden op de toekomst. Voor een aantal personen en families komt dan zelfmoord in beeld. Hoeveel mensen dit hebben overwogen, is natuurlijk niet meer na te trekken; alleen de geslaagde pogingen zijn geregistreerd. Op grond van uitlatingen in brieven en ziekenhuisopnames wordt geschat dat er nog honderden niet-geslaagde pogingen zijn geweest.

Speurwerk

Het blijkt lastig om een algemeen beeld neer te zetten van diegenen die tot zelfmoord overgaan. Onder hen zijn families, individuen en vluchtelingen; mensen die op 11 mei tot hun daad overgaan en mensen die bij de capitulatie op 15 mei besluiten dat hun tijd gekomen is; mensen die achterblijvers uitgebreid inlichten en mensen die volkomen onverwachts voor zelfmoord kiezen.

Van de 388 zelfmoordgevallen zijn er 201 geregistreerd als Joods. In een gewone maand zouden het er procentueel gezien –naar rato van hun bevolkingsomvang– zeven zijn geweest. De auteur is erin geslaagd om van 311 personen te achterhalen wie ze waren, waar ze vandaan kwamen, hoe ze zelfmoord pleegden en soms zelfs hun motivering. Het tweede deel van het boek bestaat uit een overzicht van al deze gegevens. Het laat zien dat journalist Ligtenberg veel speurwerk heeft verricht, al zou zo’n lijst wellicht meer passen op een begeleidende website.

Gezicht

Een tweede doel van het boek is deze mensen een gezicht te geven. Dat doet de auteur door uitgebreid over een aantal levens te vertellen. Zo is daar het verhaal van de Joodse arts Eduard Weiner. Samen met zijn vrouw en twee zonen besluit hij op 11 mei 1940 tot het innemen van een dodelijke dosis morfine. Op het laatste moment haakt de oudste zoon, Lodewijk, echter af. In de wetenschap dat zijn ouders en broer hun plan wel doorzetten, vertrekt hij naar zijn verloofde. Hij overleeft de oorlog.

Wie in zijn nabije omgeving weleens met zelfmoord te maken heeft gehad, kan zich indenken wat dit voor impact gehad moet hebben op Lodewijk en andere omstanders. Hier wordt in het boek slechts zijdelings aandacht aan besteed. Dat geldt ook voor de ethische vragen rond zelfmoord. Zij die voor zelfmoord gekozen hebben en wiens poging gelukt is, kunnen niets meer vermelden over de dilemma’s waar zij mee te maken gehad zullen hebben.

Dat is anders voor Louis Heijermans en zijn dan 11-jarige zoon Henry. Heijermans doet in mei 1940 ook een poging tot zelfmoord, maar deze lukt niet. Louis spreekt hier nooit meer over en Henry vergeet het. Dat Henry Heijermans geschokt is wanneer Ligtenberg hem vraagt om medewerking aan zijn onderzoek, is begrijpelijk. Toch is hij vooral dankbaar dat de poging is mislukt. Hij is nu predikant en zijn vader is op latere leeftijd nog christen geworden. Het is goed dat Ligtenberg ook dit verhaal vertelt in zijn aangrijpende boek vol portretten van mensen die geen toekomst meer zagen.

Boekgegevens

”Mij krijgen ze niet levend. De zelfmoorden van mei 1940”, Lucas Ligtenberg; uitg. Balans, Amsterdam, 2017; ISBN 978 94 600 3845 7; 272 blz.; € 19,95.