Dat was het geval bij Eefje Rammeloo (1979). Ze schreef een boek over haar oma, Titia, die tijdens de Tweede Wereldoorlog vrijwillig vanuit het dorp Nieuwendam (bij Amsterdam) naar nazi-Duitsland vertrok: ”Titia. Een onbezonnen reis naar het land van de vijand”. Rammeloo werkt sinds 2011 als freelance journalist voor een groot aantal kranten en tijdschriften. Reportages in het buitenland zijn haar specialiteit. In 2014 verhuisde ze naar Sjanghai. Als correspondent werkt ze daar onder andere voor het ANP en De Groene Amsterdammer.

Rammeloos oma Titia was de oudste van de elf kinderen van de rooms-katholieke hoofdonderwijzer Adriaan Molenaar. Haar kleindochter typeert haar als eigenwijs, pienter en ongelooflijk naïef.

PTT

Titia wil graag gaan studeren, maar daarvoor ontbreekt het geld. Ze krijgt een baan op het telegraafkantoor van de PTT en komt op die manier in contact met de wat oudere vrouwelijke collega Toni in Hamburg. De twee voeren intensieve gesprekken en Toni laat Titia in 1942 weten dat de Reichspost (de PTT van het Derde Rijk) in zijn voegen kraakt. Ze fluistert Titia in dat er Nederlanders nodig zijn om te komen helpen. En zo reist Titia tegen alle adviezen van thuis in naar Hamburg, naar Toni.

Als ze een avondje gaat stappen in het ogenschijnlijk vrolijke Hamburg –het bordje ”Swing tanzen verboten” hangt aan de wand van de uitgaansgelegenheid– ontmoet ze de Wehrmachtsoldaten Kurt en Helmut. De vrienden maken deel uit van dezelfde legereenheid. Titia verliest haar hart aan Kurt.

Als Titia voor de tweede keer naar Duitsland reist (dit keer met de bedoeling Kurt aan de haak te slaan) stuurt Kurt, die getrouwd is, haar door naar Helmut Vasterma. Daar staat Titia dan met haar koffertje voor de deur van Helmuts pa en ma in Braunschweig. Aanvankelijk houdt Helmut de boot af –„hij vond het raar dat ze Hamburg als vakantiebestemming had gekozen”, schrijft Rammeloo– maar toch raakt hij gecharmeerd van de flamboyante Titia.

Helmut gaat zelfs op verlof naar Amsterdam en vraagt daar ouderwets om haar hand. Hij maakt een goede indruk op haar familie. De twee willen trouwen, maar ze stuiten op allerlei bureaucratische regels. Als Helmut in april 1943 naar Berlijn moet voor een cursus van twee weken, gaat Titia met hem mee. Spontaan loopt ze daar het hoofdkwartier van Adolf Hitler binnen. Ze wil de Führer spreken. Het geeft toch geen pas dat Helmut en zij samenwonen terwijl ze niet getrouwd zijn?

Ze wordt via secretaris Martin Bormann naar generaal Herbst gestuurd, die over dit soort zaken gaat. Deze geeft haar weinig kans dat ze kunnen trouwen, maar een jezuïtische pastoor is wel bereid een ”noodhuwelijk” te sluiten.

Zware tijden

Na 1943 lopen de oorlogsspanningen verder op. Zware tijden breken aan. Duitsland krijgt bombardement op bombardement te verduren. Titia, die intussen zwanger is geraakt, ziet meer en meer in dat Duitsland is overgeleverd aan een gek. In Wendelstein, waar Helmut is gelegerd, bevalt ze van een zoon.

Als in 1945 de geallieerden komen, geeft Helmut zich over aan de Amerikanen. Hij is een van de 700.000 Duitsers die na de oorlog te werk worden gesteld in Frankrijk. Hij komt terecht in Lamballe in Bretagne en moet daar zware arbeid op het land verricht. Titia keert met haar twee kinderen (de jongste heeft de vader nog nooit gezien) terug naar Nieuwendam. Vandaaruit reist ze met de trein naar Parijs om Helmut te gaan zoeken. Uiteindelijk vindt ze hem, maar ze kunnen nog niet officieel met elkaar trouwen. Titia krijgt een baan in een dorpje bij Enschede.

Na tweeënhalf jaar dwangarbeid komt Helmut vrij. Hij keert terug naar Duitsland omdat hij in Nederland niet aan de slag kan. Na verloop van tijd krijgt hij een baan bij een Duitse krant. En zo blijven de twee van elkaar gescheiden: Titia in Nederland, Kurt in Duitsland. Rammeloo geeft de uitzichtloosheid van de situatie goed weer. Welke kant kunnen ze op? Moeten ze dan maar emigreren naar Amerika? Pas eind 1950 wordt Helmut dankzij de doortastendheid van Titia aangenomen als kompel in de Limburgse mijnen.

Leed

Twee zaken waar een wereld van leed achter schuilt, komen er wat bekaaid vanaf in het boek. Eén: Helmut, die als soldaat geen vuile handen heeft gemaakt, komt in een kamp in Frankrijk terecht waar hij lange dagen maakt op het land en bijna niets te eten krijgt. Een Rode Kruisdelegatie merkte op dat gevangenkampen zoals die in Lamballe vergelijkbaar waren met Buchenwald.

Twee: Helmut in Nederland. De positie die zijn gezin in Limburg inneemt is ongemakkelijk. De mensen in hun omgeving blijven beleefd, maar de kinderen van Titia en Helmut worden op school enorm gepest. Helmut lijdt aan trauma’s en probeert een andere baan te krijgen. Hij wordt echter keer op keer afgewezen. Pas vele bureaucratische hobbels later, in 1958, verkrijgt hij het Nederlanderschap.

Eefje Rammeloo heeft het tumultueuze leven van haar grootouders gereconstrueerd aan de hand van interviews en speurwerk in Nederlandse, Duitse en Franse archieven. Bovendien beschikte ze over een kist vol brieven, documenten en foto’s uit het familiearchief. Daardoor kon ze zich een goed beeld vormen van wat zich moet hebben afgespeeld. Er is uitgebreide correspondentie bewaard gebleven tussen Titia en haar man. Er zijn brieven die Titia vanuit Duitsland aan haar familie schreef, waarin ze verslag deed van haar zwangerschap, haar angsten en van haar droom over een gezamenlijke toekomst. Rammeloo concludeert: „Oma heeft geleefd tussen de goeden én de slechten. Maar goed en slecht, zwart en wit, zijn te basale begrippen om haar te begrijpen. Het verhaal van mijn grootouders is een bijzonder verhaal, dat tegelijkertijd staat voor alle duizenden, miljoenen uitzonderlijke op zichzelf staande verhalen over de Tweede Wereldoorlog. Wanneer je inzoomt op de ambities, dromen en verlangens, is er geen goed, fout of grijs meer. Dan zijn er hooguit een heleboel beslissingen die juist leken op het moment dat ze genomen werden.”

Boekgegevens

Titia. Een onbezonnen reis naar het land van de vijand, Eefje Rammeloo; 
uitg. Cossee, Amsterdam, 2014; ISBN 978 90 5936 508 7; 269 blz.; € 18,90.