In Berlijn overleed donderdag de Duitse schrijfster Christa Wolf. Velen in Duitsland, in de voormalige DDR en in de Bondsrepubliek, realiseerden zich met het heengaan van Christa Wolf opeens dat haar werk uniek was. En beseften dat het omvangrijke oeuvre van Christa Wolf na de hereniging van Duitsland in 1990 niet naar waarde is geschat.

Meer dan een meter nemen de boeken van Christa Wolf in mijn boekenkast in beslag. En dat is nog niet eens compleet. Over de talrijke boeken die óver haar zijn geschreven, hebben we het dan nog niet gehad. De oppervlakkige reden voor de grote belangstelling voor haar werk lag in de kritiek op de DDR die in haar romans als ”Der geteilte Himmel” (De verdeelde hemel, 1963) en ”Nachdenken über Christa T”. (Nadenken over Christa T., 1968) aanwezig is.

De diepere reden voor de interesse in Christa Wolfs werk had te maken met de universele vragen over de menselijke identiteit en over de verhouding tussen individuele kunstenaar en samenleving die Christa Wolf stelde. Zij was in haar romans en opstellen voortdurend bezig met de vraag hoe de mens tot zichzelf kan komen. Het grootste deel van haar lezers moet haar werk vanuit ethische vragen over de juiste manier van leven hebben gelezen.

Wel moeten we hier bij aantekenen dat Christa Wolf voor het belang van de godsdienst voor de mens geen oog had en daarin de oppervlakkige officiële partijlijn volgde.

Debuut

De ”Moskauer Novelle” uit 1961 vormde Christa Wolfs debuut. Zij distantieerde zich er later van. De hoofdfiguur, de kinderarts Vera Brauer, reist naar Moskou en ontmoet daar (opnieuw) de Russische luitenant Koschkin, die door een aanslag van de destijds anticommunistische Vera tegen de gehate Sovjets in 1945 gewond was geraakt aan zijn ogen. Geheel in de lijn van het ”socialistisch realisme” blijft Vera in Moskou trouw aan de haar door de communistische partij gegeven opdracht en gaat zij niet in op de avances van Pawel Koschkin.

Een veel overtuigender innerlijke strijd voert Rita Seidel uit ”Der geteilte Himmel”. Rita werkt in een wagonfabriek in de DDR. Wanneer haar verloofde naar West-Berlijn vertrekt, volgt Rita hem na enige tijd. Afgestoten door de kilheid van het Westen besluit Rita om terug te gaan naar de DDR. Rita kan de splitsing van Duitsland echter niet aan en doet een mislukte poging tot zelfmoord. De roman begint op het moment dat Rita in een sanatorium herstelt van haar psychische instorting. Haar collega’s bezoeken haar daar en helpen haar om tot een nieuw levensvertrouwen te komen. De roman verscheen nadat er op 13 augustus 1961 een begin werd gemaakt met de bouw van de Muur.

Ook het boek over Christa T., die aan leukemie lijdt en daaraan sterft, is geen roman die de bestaande politieke verhoudingen in de DDR slechts bevestigt. De roman stelt de vraag naar de doodsoorzaak en confronteert de lezer met de overweging of het niet de verhoudingen in de DDR waren waaraan Christa T. stierf.

Strijd tegen clichés

Het werk van Christa Wolf is één grote strijd tegen clichés, of die nu betrekking hebben op de politieke en economische zelfbejubeling van de DDR of op de gemakkelijke veroordeling van het meeloperschap van de kleine burger tijdens het Derde Rijk. In haar verkapte autobiografie ”Kindheitsmuster” uit 1976 (Ontwerp van een kindertijd) laat de schrijfster de vrouw Nelly Jordan naar haar geboorteplaats L. terugkeren, die inmiddels in Polen ligt. We herkennen de plaats Landsberg an der Warthe hierin, waarin Christa Wolf in 1929 werd geboren. Dat de roman een ”ontwerp” is, heeft te maken met het bewustzijn dat het heden altijd doorsijpelt in de herinneringen aan vroeger.

Een opvallende wetmatigheid in het werk van Christa Wolf is het ”zelfbewustzijn” van degene die vertelt. Wat zij vertelt, is een verkenning, een ontwerp. Haar werk legt de kaarten van het spel open voor de lezer neer. Niet om af te breken, maar om met inachtneming van alle complicerende factoren tot waarheid te komen. Dat gebeurde met de roman over de romantische dichteres Karoline von Günderrode (”Kein Ort. Nirgends”, Geen plek. Nergens, 1979) en ook met de roman over de Griekse zieneres Kassandra (”Kassandra”, 1983).

Onduidelijke status

De onduidelijke status van Christa Wolfs teksten wordt in de loop der jaren steeds sterker. Ze vertelt bijvoorbeeld in ”Störfall” (Storing, 1987) over een ongeluk in een atoomcentrale en observeert voortdurend de veranderingen die deze catastrofe in haar voorstelling van de geschiedenis veroorzaakt. We vinden dit ook in het verhaal ”Leibhaftig” (In hoogsteigen persoon, 2002) over een ingrijpende operatie en de gevolgen daarvan voor het voelen en denken van een vrouw.

Christa Wolf vertelt in haar romans en verhalen over herkenbare gebeurtenissen zoals een zware operatie en houdt vervolgens als vertelster het vertelde tegen het licht om te zien of dit alles betekenis heeft en eerlijk is. Zij voert een permanente dialoog met zichzelf en met vele anderen. Die dialoog is deel geworden van haar verzamelingen opstellen, zoals het schitterende ”Lesen und Schreiben” (Lezen en schrijven, 1972 en 1980), alsmede de bundel teksten ”Auf dem Weg nach Tabou” (Op weg naar Tabou, 1994).

Medewerker Stasi

Dat in 1993 werd ontdekt dat Christa Wolf korte tijd inofficiële medewerkster van de ”Staatssicherheit” is geweest, heeft haar imago danig beschadigd. Gevoegd bij haar pogingen om het andere Duitsland, de DDR, ontdaan van alle onrecht, in 1989 voort te laten bestaan, is evenmin in haar voordeel geweest. Het is nu de hoogste tijd om Christa Wolfs waardevolle oeuvre opnieuw te waarderen.