De Schotten noemen Lewis wel het heide-eiland (”Eilean an Fhraoich”). Overal waar je een stap buiten het dorp zet, tref je groene en paarse heide. Heuvel op, heuvel af.

Op veel plekken is erin gegraven. Onder de heide ligt veen. Al honderden jaren halen de bewoners hier hun turf. Vanaf oktober ruik je dat erop wordt gestookt. Als je deze turflucht ruikt, staat Lewis in bloei.

De eilanders spreken er met warmte over hoe vroeger iedereen in het dorp elkaar ’s zomers hielp. Eerst met aardappels poten. En daarna met turfsteken.

Een beetje kerel steekt duizend turven op een dag. Maar even belangrijk is het om ze goed op te stapelen. Het bouwen van een turfhoop is een kunst op zich. En een genoegen voor de gemeenschap.

Ook buiten de turf- en aardappeltijd hielden de bewoners van Lewis elkaar in het oog. Ds. James Maciver herinnert zich hoe de buurvrouw elke dag een „bakkie thee” kwam doen. Totdat later de televisie kwam.

De moderne media braken in op de intimiteit van de eilanders. Ongehuwd samenwonen was vroeger uitzonderlijk en homoseksualiteit een schande. Maar nu prijst de televisie dit aan.

Bij het haardvuur van de grote pastorie van de Free Church in Knock vertelt ds. James Maciver hoe onlangs een vrouwelijk gemeentelid haar nood bij hem klaagde. Zij is de enige buschauffeuse in de regio. Kortgeleden ontdekte een mannelijke collega dat hij eigenlijk vrouw was. Hij ging zich opmaken en vrouwelijk kleden en eiste toegang tot de damestoilet. „Hier geeft het optreden van een transseksueel nog een grote schok”, weet ds. Maciver.

Zo heeft het moderne leven het afgelegen eiland bereikt. „Alle problemen van Glasgow bestaan ook hier.” Ds. Maciver somt ze op: misbruik van alcohol en drugs, echtbreuk, ongehuwd samenwonen. „Alleen diefstal komt hier minder voor.”

Toch hebben de moderne media ook andere effecten. De redding van de Chileense mijnwerkers is in de kerken hier met gebed gevolgd.

Nog altijd is Lewis een eiland van godsvrucht in het geseculariseerde Schotland. De orthodoxe kerkgenootschappen hebben hier hun zwaartepunt. De gemeenten van de nationale Church of Scotland zijn de conservatiefste van het land. Veel gebruiken de oude Bijbelvertaling, zingen hoofdzakelijk psalmen, zonder instrumentale begeleiding. Verder zijn er de Free Church, de Free Presbyterian Church en de Free Church Continuing.

De relaties tussen de kerken zijn goed, verzekert iedereen. Spanning is er soms wel. Maar gemengd trouwen komt nog altijd voor. „Het is doorgaans de man die bepaalt bij welke kerk men zich aansluit”, vertelt publicist John MacLeod, zelf overigens vrijgezel.

De kerken trekken grote drommen mensen. Zit men in de rest van Schotland soms met minder dan tien mensen in de kerk, op Lewis komt zeker een kwart van de bevolking op. Begrafenissen zonder predikant zijn zeldzaam.

Ds. Maciver schat dat het aandeel kerkgangers in zijn omgeving –het oostelijke schiereiland Point– tegen de 50 procent ligt.

Iets minder is het aan de noordoostkust rond Ness, waar ds. Greg MacDonald de FCC dient. Van de totale gemeenschap van 1800 mensen komen er ongeveer 300 wekelijks onder het Woord.

In het zuidwesten, in de omgeving van Uig, wonen zo’n duizend mensen in de twee parochies van ds. Hugh Stewart van de Church of Scotland. Hij schat dat 15 procent wekelijks een dienst meemaakt.

In de gemeenten van ds. MacDonald en ds. Stewart spelen ook de nieuwkomers een rol. Veel gepensioneerde Engelsen verkiezen de rust en stilte van Lewis. Ds. MacDonald: „Ik denk er wel eens over om onder hen te gaan evangeliseren.”

Ds. Hugh Stewart houdt van het ruige gebied van zijn gemeenten. Mijmerend staat hij op de rotsen aan de Atlantische kust. Zijn overgrootouders woonden eind negentiende eeuw op een klein eilandje aan deze kust. Hij is ervan overtuigd dat hij zijn redding en roeping aan hun gebeden dankt. „Zij baden niet alleen voor het heden, maar ook voor de toekomst.”

Vermoedelijk hebben ze geknield gebeden. In de Schotse Hooglanden heerst het besef dat de Bijbel alleen spreekt over staand en geknield bidden, vertelt John MacLeod. „In de kerk bidden we vanouds staand, in huis geknield.”

Behendig stapt de slanke Stewart over de hobbelige ondergrond van rotsen en veen. Dit is het gebied waar Stewarts verre voorganger in Uig, ds. Alexander MacLeod, heeft gelopen.

Hij kwam in 1824, en schrok van de geestelijke duisternis. Meer dan 250 jaar na de Reformatie heerste hier de onwetendheid. De een dacht dat er zeven sacramenten waren, de ander meende dat elke zevende zoon helende krachten bezat. Radicaal schortte hij de avondmaalsbediening op. Pas na een getuigenis van persoonlijk geloof werden de leden weer toegelaten.

Toch kreeg MacLeod veel waardering. De eilanders verbaasden zich over zijn prediking. Vanuit Uig verspreidde zich een opwekking over het eiland.

Ds. Hugh Stewart wijst op een slenk tussen de heuvels. Op deze beschutte plek hield MacLeod –toen een nieuwe kerk in aanbouw was– avondmaal voor honderden mensen.

Het was niet de laatste opwekking. „Op geen plaats ter wereld zijn zo veel opwekkingen geweest als op het eiland Lewis”, verzekert ds. Maciver.

Zeker tot in de jaren vijftig van de twintigste eeuw zijn er herlevingen geweest, die hun invloed op de hele gemeenschap hadden. Soms moesten dranklokalen hun deuren sluiten, omdat de mensen wat beters te doen hadden. Ds. Maciver: „Vandaag gaat het andersom.”

Met de komst van Alexander MacLeod is de Reformatie pas op Lewis gekomen, stelt John MacLeod. Hij is een zoon van prof. Donald MacLeod van het Free Church College, maar John zelf is lid van de meer besloten Free Presbyterian Church. Vorig jaar publiceerde hij het veelgeroemde boek ”Banner in the West” over de geestelijke geschiedenis van het eiland.

MacLeod stelt dat de ”Kirk” na de Reformatie niet omkeek naar de Hooglanden. „Voor het establishment waren de Hooglanders halve wilden.”

Bovendien werden predikanten door de landsheer benoemd. „Lewis was opgedeeld in twee en later vier parochies. Veel te weinig. Bovendien werden predikanten niet benoemd op hun geestelijke gaven”, stelt MacLeod. „De geestelijke nood van de ”Highlands and Islands” had geen urgentie.”

Toen in Nederland het geïnteresseerde kerkvolk zijn licht al opstak bij Schotten als Rutherford, Boston en de Erskines, leefde Lewis nog in het duister.

Het was ook niet de kerk, maar een genootschap (Society for Promoting Christian Knowledge) dat eind achttiende eeuw de Bijbel in het Gaelisch vertaalde. Deze verscheen kort na 1800. Hierna kwamen er andere boeken in het Keltisch, zoals Bunyans ”Christenreis” en Bostons ”Viervoudige staat”.

De grote doorbraak kwam pas bij de Disruption in 1843. MacLeod: „Op Lewis volgde 98 procent deze afscheiding. Eindelijk konden de mensen zelf predikanten beroepen. Het aantal parochies werd natuurlijk direct uitgebreid.”

Lewis staat vandaag bekend om zijn zondagsrust. Anders dan op het vasteland van Schotland zijn alle winkels dicht.

De „sabbat is een hoogtepunt”, zegt John MacLeod. „Men draagt zijn beste kleding. En men eet de beste maaltijd van de week.”

Ds. Maciver vreest dat de zondagsrust vanouds te rigide was. Zo werd hij zelf als kind ontmoedigd om naar buiten te gaan. „Het is voorgekomen dat een ouderling jongelui tijdens een wandeling terugstuurde. Dit heeft ook onnodige verbittering gegeven.”

Intussen is de zondag op Lewis een strijdpunt. Sinds enkele jaren zijn er lijnvluchten en veerdiensten. En in Stornoway is een tankstation open. De eigenaar van het bedrijf wil er echter niet over praten.

Ds. Maciver heeft niet geaarzeld om door te rijden naar het andere pompstation. „Op het vasteland heb je geen alternatief, hier gelukkig wel.”

Lewis is geen Texel

Het eiland Lewis is niet zoals onze vlekjes in de Waddenzee. Het is tien keer zo groot als Texel en met 1770 vierkante kilometer zelfs nog groter dan de provincie Utrecht.

Het zuiden van Lewis lijkt sterk op de Schotse Hooglanden. Het noorden is wat vlakker, maar nog altijd sterk heuvelachtig.

Qua bevolking zit Lewis trouwens niet zo ver van Texel af. Het heeft 18.500 inwoners (tegen 13.800 op Texel).

Lewis heeft al eeuwen te maken met emigratie, zowel naar het Schotse vasteland als naar Amerika en Australië. Ook zijn in de Eerste en de Tweede Wereldoorlog veel jongeren van Lewis niet meer teruggekeerd van het front.

Dit is het derde deel van een vierluik over de impact van de Schotse Reformatie 450 jaar geleden.