. Wereldwijd groeit het christendom op manieren die westerse waarnemers ontgaat, merkt hij. Dr. Karel Steenbrink vindt dat Jenkins zich te veel van oorlogstaal bedient en bepleit een vriendelijker terminologie. Leen Stok benadrukt dat de ontwikkelingen een andere houding van zendingswerkers vragen. De Reformatie was een buitengewoon belangrijk moment in de geschiedenis van de westerse wereld - en door haar expansie uiteindelijk ook voor de rest van de wereld. Er kwam een einde aan de status-quo in godsdienstige zaken. Relaties tussen religies en regeringen namen verschillende vormen aan - soms symbiotisch, vaak chaotisch en gewelddadig. De veranderingen die de Reformatie teweegbracht in het denken van de mensen laten nog altijd hun invloed telden. Deze ingewikkelde episode in de geschiedenis, vaak simpelweg de Reformatie genoemd, beroerde alles: godsdienst, samenleving, economie, politiek, onderwijs.

Wij leven in een tijd die even belangrijk is. Deze tijd is niet slechts een moment van reformatie voor rooms-katholieken, maar voor de hele christelijke wereld. Het christendom als geheel groeit en verandert op manieren die waarnemers in het Westen niet lijken te zien. Nieuwe rapporten worden gewijd aan de invloed van een herrijzende en soms boze islam. Maar in zijn variëteit en vitaliteit, in zijn wereldwijde omvang, zal het christendom de godsdienst zijn die de diepste sporen zal trekken in de 21e eeuw. Onze eeuw zal vrijwel zeker door toekomstige historici beschouwd worden als een tijdperk waarin religie de ideologie verdrong als de belangrijkste drijvende en vernietigende kracht.

Revolutie
Kijken we verder dan het liberale Westen, dan zien we dat een andere christelijke revolutie zich aan het voltrekken is. Een revolutie die verschilt van die waartoe in welvarende Amerikaanse steden wordt opgeroepen. Wereldwijd verplaatst het christendom zich in de richting van het bovennatuurlijke, richting de oude wereldvisie van het Nieuwe Testament. In die visie is Jezus de belichaming van de goddelijke macht, die de kwade machten die rampen en ziekten veroorzaken, overwint. Op het zuidelijk halfrond treffen we enorme en nog steeds groeiende christelijke bevolkingen aan - momenteel 480 miljoen in Latijns-Amerika, 360 miljoen in Afrika en 313 miljoen in Azië, tegenover 260 miljoen in Noord-Amerika. De rooms-katholieke geleerde Walbert Buhlmann heeft gesproken van een derde kerk die overheersend lijkt te gaan worden in het wereldwijde christendom.

De revolutie die zich voltrekt in Afrika, Azië en Latijns-Amerika zal veel verstrekkender gevolgen hebben dan welke godsdienstige verandering ook in protestants of rooms-katholiek Noord-Amerika. De spanning neemt toe tussen wat men de ”liberale” noordelijke reformatie zou kunnen noemen en de aanzwellende zuidelijke religieuze revolutie.

Groei
In het liberale Westen worden christenen geconfronteerd met een afnemend aantal belijders. Gedurende de laatste halve eeuw zijn de belangrijkste centra van de christelijke wereld onmiskenbaar verplaatst naar Afrika, Latijns-Amerika en Azië. En de balans zal nooit meer terugslaan.

De groei in Afrika is aanhoudend geweest. In 1900 telde Afrika slechts 10 miljoen christenen op een bevolking van 107 miljoen, zo’n 9 procent. Vandaag de dag zijn er 360 miljoen christenen op een bevolking van 784 miljoen mensen, 46 procent. Het ziet ernaar uit dat dit percentage zal blijven stijgen, omdat een aantal christelijke Afrikaanse landen de hoogste bevolkingsgroeicijfers ter wereld heeft. Intussen hebben de vooruitstrevende industriële landen een dramatisch laag geboortecijfer. De komende 25 jaar zal het aantal christenen wereldwijd naar verwachting toenemen tot 2,6 miljard, waarmee het christendom de grootste wereldgodsdienst zal blijven.

De demografische veranderingen binnen het christendom hebben grote gevolgen voor de theologie en de uitoefening van religie, voor de wereldgemeenschap en de politiek. Het belangrijkste punt is dat, in termen van theologie en moreel onderwijs, de zuidelijke kerk conservatiever is dan de noordelijke -vooral Amerikaanse- versie.

Noordelijke hervormers -zelfs al staan ze sympathiek tegenover de autochtone culturen van mensen die niet uit het Noorden komen- zijn duidelijk niet blij met dit feit. De liberale rooms-katholieke schrijver James Carroll heeft geklaagd dat „het werelds christendom steeds meer zwicht voor de druk van anti-intellectueel fundamentalisme.” Maar de druk van de zuidelijke culturen zou wel eens moeilijk te weerstaan kunnen zijn.

Verklaring
Ziekte, uitbuiting, vervuiling, drank, drugs en geweld - ze verklaren waarom mensen makkelijk aannemen dat ze onder invloed zijn van demonische machten en dat alleen tussenkomst van Gods kant hen kan redden. Zelfs radicale bevrijdende theologen gebruiken soms apocalyptische taal. Vraagt een noorderling waar die zuidelijke kerken hun ideeën eigenlijk vandaan halen, dan is het antwoord niet moeilijk: uit de Bijbel. Zuidelijke christenen nemen het Nieuwe Testament erg serieus. Ze zien er de macht van Jezus fundamenteel in uitgedrukt: Zijn confrontaties met demonische machten, vooral met de machten die lichamelijke en geestelijke ziekten teweeg brengen. „Gaat heen en boodschapt Johannes weder, hetgeen gij hoort en ziet”, zegt Jezus in Matthéüs 11:4 en 5. „De blinden worden ziende, en de kreupelen wandelen; de melaatsen worden gereinigd, en de doven horen; de doden worden opgewekt, en de armen wordt het Evangelie verkondigd.”

In de afgelopen 200 jaar hebben noordelijke liberalen verschillende niet-letterlijke interpretaties van deze genezingen uitgewerkt - misschien had Jezus veel kennis over de oorzaken en behandeling van psychosomatische ziekten? Maar dat is natuurlijk niet de manier waarop zulke passages in de derde kerk worden geïnterpreteerd.

Tijd van Luther
Het culturele gat tussen christenen van het Noorden en van het Zuiden zal de komende decennia eerder toe- dan afnemen. We worden herinnerd aan de tijd van Luther. Tijdens de vroegmoderne periode waren Noord- en Zuid-Europa verdeeld door het protestantisme van het woord en het rooms-katholicisme van de gevoelens, tussen een religieuze cultuur van prediking, gezangen en bijbellezen en een van beelden, rituelen en processies.

In de huidige situatie zouden we als parallel de impact van de elektronische technologieën kunnen zien. Deze wordt door de noordelijke en de zuidelijke wereld heel verschillend beleefd. De revolutie van de nieuwe media vindt plaats in Europa, Noord-Amerika en het Verre Oosten. In andere delen van de wereld richt men zich nog steeds op de traditionele wereld van het leren uit boeken. En inderdaad, men is nog steeds bezig de achterstand in te halen. De noordelijke gemeenschappen zullen verschuiven naar steeds meer gedecentraliseerde en geprivatiseerde vormen van geloof, terwijl zuiderlingen de oude idealen gemeenschap en traditionele autoriteit handhaven.

Ruzies
In de gebieden van de wereld die de 21e eeuw het dichtstbevolkt zullen zijn, zijn enorme religieuze krachtmetingen aan de gang. De westerse opinie hebben ze tot nu toe niet erg beroerd. Het belangrijkste conflict speelt zich af in Nigeria, een land dat met recht een belangrijke regionale en misschien zelfs mondiale macht zou kunnen zijn in de komende eeuw. Maar recente ongeregeldheden tussen moslims en christenen wijzen op het gevaar dat de Nigeriaanse maatschappij geruïneerd zou kunnen worden door de botsing tussen jihad en kruistocht.

Moslims en christenen vliegen elkaar naar de keel in Indonesië, in de Filipijnen, in Sudan en een toenemend aantal andere Afrikaanse landen. Hindoe-extremisten vervolgen christenen in India. Demografische cijfers suggereren dat deze ruzies alleen maar zullen toenemen. Hedendaagse gevechten in Afrika en Azië kunnen invloed hebben op de toekomstige politieke programma’s en op toekomstige allianties van grootmachten. Deze gevechten zijn analoog aan de ideologische conflicten van de twintigste eeuw, de afwisselende warme en koude oorlogen tussen verdedigers van fascisme en democratie, en van socialisme en kapitalisme. Maar ditmaal zijn de ideologieën expliciet religieus, en beloven ze hun volgelingen veelmeer een letterlijk dan een min of meer metaforisch koninkrijk van God op aarde.

Geen rol
De media proberen de laatste jaren de islam sympathieker te benaderen. Ze hebben steeds gesuggereerd dat de islam, niet het christendom, het groeiende geloof is in Afrika en Azië. Maar het christendom overleeft niet alleen in het Zuiden, het maakt een radicale opleving door, een terugkeer naar de wortels in de Bijbel. We leven in revolutionaire tijden.

We spelen er alleen geen rol in. Alle cijfers wijzen erop dat de belangrijkste verandering binnen het christendom niet de liberale reformatie is zoals het Noorden die graag ziet. De belangrijkste verandering is de contrareformatie vanuit het Zuiden. En het is onwaarschijnlijk dat binnen een of twee decennia een van beide componenten van het wereldwijde christendom zijn tegenhanger zal erkennen als volledig of authentiek christelijk.

De auteur is hoogleraar religieuze geschiedenis aan de Pennsylvania State University (VS) en auteur van het boek ”The Next Christianity: The Coming of Global Christianity” (2002). Een uitgebreide versie van deze bijdrage verscheen in The Atlantic Monthly van oktober.