”Maritieme geschiedenis van Nederland in 70 hoogtepunten. 1500-2000”
Auteur: Remmelt Daalder, Cees van Romburgh e.a. (red.)
Uitgeverij: Walburg Pers, Zutphen, 2004
ISBN 90 5730 321 3
Pagina’s: 238
Prijs: € 24,50. Het jaarboek van het Nederlands Scheepvaartmuseum in Amsterdam is altijd weer verrassend. Ditmaal heeft men aan de hand van bekende en onbekende museumschatten geprobeerd een maritieme geschiedenis van Nederland neer te zetten.

Diverse voorwerpen verleenden inspiratie voor het verhaal: van uniformjassen tot scheepsmodellen en van schilderijen tot met kogels doorzeefde huidplaten van een schip. En wie het graf van Van Speijk in de Nieuwe Kerk in Amsterdam bezoekt, kan direct even door naar het Scheepvaartmuseum: daar hebben ze in een potje nog een deel van de rechterarm van de zeeheld die liever de lucht in vloog.

Het voorwoord van dit jaarboek geeft terecht aan dat de Nederlandse maritieme historie sinds de negentiende eeuw in tal van standaardwerken is behandeld. De vierdelige ”Maritieme geschiedenis der Nederlanden” uit de jaren zeventig is daar slechts één voorbeeld van. Het jaarboek van het Nederlands Scheepvaartmuseum wil geen vervanging zijn voor deze grote overzichtswerken, maar biedt volgens de redactie een geringere diepgang en een grotere breedte. Dat eerste is zeker het geval, in het bieden van een grote breedte zijn sommige standaardwerken echter beter geslaagd.

Het boek is opgezet volgens een chronologisch systeem. Het eerste thema gaat over de Utrechtse geograaf Johannes Ruys, die in 1508 -zestien jaar na de eerste tocht van Columbus- Amerika op de kaart zette. De laatst vermelde gebeurtenis is de opname van het motorjacht Servus in het Register van Varende Monumenten in 2003. Daartussenin komen thema’s aan de orde als het bombardement van Duinkerken in 1695, de Slag bij Kamperduin in 1797, het eerste drijvende droogdok in 1842, het eerste nummer van de Waterkampioen in 1927 en de verkoop van het vliegkampschip Karel Doorman in 1968. Vooral de twintigste eeuw is rijk bedeeld in de onderwerpskeuze.

Stroomversnelling
Daaruit blijkt direct een zwak punt van het boek. Het biedt de indruk dat de behandelde onderwerpen op vrij willekeurige wijze bij elkaar zijn gesprokkeld, terwijl de inleiding dat juist weerspreekt en beweert dat elk hoofdstuk verbonden is „met een jaar dat een omslagpunt vormde of waarin een stroomversnelling plaatsvond.”

Het valt de schrijvers moeilijk om die lijn vast te houden: Welk omslagpunt wordt bijvoorbeeld gemarkeerd wanneer in 1962 koningin Juliana en prins Bernhard in de koningssloep over de Amstel varen? En zou de oprichting van de Directie der Oostersche Handel en Reederijen in 1689 niet vooral genoemd zijn omdat deze -nog steeds bestaande- instantie de totstandkoming van het jaarboek heeft gefinancierd?

Niettemin is deze ”Maritieme geschiedenis van Nederland” een leerzaam kijk- en leesboek waarin tal van aspecten van de Nederlandse maritieme geschiedenis onder de aandacht van de lezer worden gebracht. Iedere gebeurtenis wordt in een drietal pagina’s besproken. Niet alleen de tekst, maar ook de illustraties hebben veel aandacht gekregen.

Een van de sterkste punten van dit jaarboek vormen de prachtige en zeldzame afbeeldingen, met uitvoerige bijschriften. Zo biedt het onderdeel over de sextanten van de firma van Keulen (1780) foto’s van de oudst bewaard gebleven Nederlandse sextant, van een daviskwadrant van ebben- en vruchtbomenhout uit 1791 en van een van de zeekaarten van de bekende firma Van Keulen.

Andere thema’s worden verfraaid met haarscherpe afbeeldingen van schilderijen en prenten, maar ook foto’s van het servies dat schout-bij-nacht Wolterbeek in Malakka liet ontwerpen of van de scheepskist van dichter Jan Slauerhoff verfraaien dit boek.

Steenpuisten
Veel maritiem-historische onderwerpen hebben geen plaats in het boek gekregen. Daartegenover staat echter dat de lezer op beknopte wijze verantwoorde informatie krijgt over een zeventigtal overbekende (de zilvervloot, de tocht naar Chatham) of juist onbekende hoogte- of dieptepunten uit de Nederlandse zeegeschiedenis. Illustratief hiervoor is het verhaal over de walvisvaarder Willem Barendsz uit 1947.

Net na de Tweede Wereldoorlog besloten de Nederlanders een poging te doen om de walvisvaart nieuw leven in te blazen. Grote schaarste aan elementaire voedingsmiddelen, zoals vet, was de belangrijkste reden voor het experiment. Dankzij scheepsarts Adolf Melchior, die zijn vak als gynaecoloog tijdelijk opgaf, weten we veel over de misstanden die er aan boord bestonden. Zo was de werkdruk bij het bereiken van de vangstgronden zo groot dat het schoonmaken van de toiletten werd verwaarloosd, evenals de was. De dodelijk vermoeide bemanning dook, tot ergernis van Melchior, met hun vette en bebloede kleding tussen de lakens en het spreekuur van de scheepsarts was gevuld met bemanningsleden die last hadden van steenpuisten.

Tijdens de zeventien expedities die er op de reis van de Willem Barendsz volgden, werden de leef- en werkomstandigheden aan boord verbeterd. Ook bij dit thema is de tekst voorzien van boeiende foto’s: een provisorische poolbroek van leer gevoerd met wol, een scheepsmodel van de Willem Barendsz en een van de fenomenale tekeningen van de scheepsarts-gynaecoloog, die kennelijk van alle markten thuis was.

Zilveren bijl
Ten slotte nog een positief punt en een gemis: hoewel het register goed in elkaar zit, is het jammer dat per thema niet wordt verwezen naar relevante vakliteratuur. De geïnteresseerde lezer die door dit boek nieuwsgierig geworden is naar de persoon van Cornelis Verolme is er immers bij gebaat om wat aanvullende literatuurtips te krijgen. Het boek biedt die gegevens niet, maar nodigt wel uit om in het Scheepvaartmuseum niet alleen het portret van de ”koning van de stapelloop” te komen bezien, maar ook de zilveren bijl die werd gebruikt bij de doop van een van de schepen op Verolme’s Scheepswerf te Alblasserdam.