Succesverhaal van CDA en VVD

Lubbers I is een succesverhaal. Het regeerakkoord tussen de christen-democraten van de nieuwe keizer Lubbers en de liberalen van de jonge drs. E. H. T. M. Nijpels (32) markeert de wisseling van een tijdperk. Politiek Den Haag bevindt zich op dat moment op de bodem van een diep dal. Aan het nieuwe kabinet de taak om Nederland daaruit weer omhoog te trekken.

Het zag er somber uit. Het financieel-economische klimaat verslechterde. Het werd inderdaad winter. Of de PvdA nu wel of niet deel zou uitmaken van de regering, er moest worden bezuinigd en niet zo'n klein beetje. Forse maatregelen stonden voor de deur. Voor geen enkel kabinet is dat een aantrekkelijke situatie. Met de wind in de zeilen van het regeringsbeleid vaart de oppositie meestal niet wel. Bij economische tegenwind dreigt het tegendeel vaak bij de eerstvolgende stembusgang.

In het najaar van 1982 kwam de VVD als grote winnaar uit de bus. Het kortstondige kabinet-Van Agt II betekende voor de liberalen een periode van oppositie voeren en munt slaan uit het onvoorstelbare geklungel van de PvdA-CDA-combinatie. Daar deden de onverenigbare persoonlijkheden Van Agt (CDA) en Den Uyl (PvdA) hun best om hun partijen binnen het rekverband van de coalitie te houden. Uiteindelijk zou dat het CDA drie zetels kosten en de PvdA er drie opleveren. De laatste werd de grootste, de partij van premier Van Agt behield haar positie als spil in het formatieproces.

Verpest
Dat het CDA drie zetels verloor, was wellicht mede te wijten aan de aankondiging van Van Agt dat hijzelf wel lijsttrekker wilde zijn, maar daarna zou opstappen om het drukke politieke leven te verruilen voor zijn gezin. Dat viel slecht bij het kiezerskorps. Minder slecht viel een vergelijkbare aankondiging van Den Uyl. Hij zou niet meer in één kabinet stappen met Van Agt. Die relatie was grondig verziekt. Wederzijds. Zou Den Uyl geen minister worden, dan wilde hij nog slechts voor beperkte tijd zijn kamerfractie leiden om zich daarna ook terug te trekken uit de politiek. Den Uyl maakte de vier jaren echter toch vol.

D66-leider Terlouw gleed uit over zichzelf. Na aandrang vanuit zijn partij gaf hij zijn overweging om er de brui aan te geven op. Het verlies van elf zetels (van zeventien naar zes) bezorgde hem echter de afgang die hij vreesde. Na vier jaar verdween Terlouw met stille trom en maakte de weg vrij voor de terugkomst van Van Mierlo.

Het was niet moeilijk te gissen wie de coalitiepartners zouden worden. PvdA en CDA waren elkaar goed zat nadat hun samenwerking in korte tijd tot tweemaal toe uit elkaar was gespat. De VVD was de grote winnaar. De partij sloot coalitievorming met de PvdA uit, hoewel PvdA-leider Den Uyl die mogelijkheid voor het eerst openliet. CDA en VVD bleven dus over.

Bovendien wilden CDA en VVD met elkaar in zee. Met nostalgie dachten beide partijen terug aan het eerste kabinet-Van Agt (1977), een oase te midden van de woestijnreis die de tandem Den Uyl-Van Agt aflegde in de kabinetten-Den Uyl (1973) en Van Agt II (1981).

Bezuinigingen
In een tijd van economische recessie pasten de twee verkiezingsprogramma's van CDA en VVD ook beter bij elkaar dan die van CDA en PvdA. Christen-democraat en liberaal waren het eens over ingrijpende bezuinigingen. In de PvdA-CDA-D66-coalitie had dat steeds tot conflicten tussen de christen-democratische ministers en de bewindslieden van PvdA-huize geleid. De ministers van D66 kozen daarbij meestal voor het CDA-kamp. Dat was hen komen te staan op de uitspraak van Den Uyl dat er een historische breuk was geslagen in het vroegere groot-linkse kamp.

Ook op het aangelegen punt van vrede en veiligheid bestond tussen CDA en VVD niet de controverse die er wel was tussen christen- en sociaal-democraten. Links Nederland was mordicus tegen de plaatsing van 48 kruisraketten op vaderlandse bodem. De afschuw was zo groot dat honderdduizenden meededen aan nationale protestmarsen en vredesdemonstraties. Het CDA was ook niet zonder meer voor plaatsing, de partij was op dit punt verdeeld, maar dacht genuanceerder en hield de mogelijkheid open voor het geval dat het echt nodig zou blijken.

Liberalen maakten van de kruisraketten helemaal geen punt. Voor fractieleider en onderhandelaar Nijpels lag die kwestie zo eenvoudig dat het verdeelde CDA-kamp er zelfs door in verlegenheid werd gebracht. Een boterzacht compromis van een lijmende Lubbers bracht hier de oplossing.

Rituele dans
Gezien de verliefdheid die opbloeide tussen CDA en VVD was de koninklijke keus om de demissionaire PvdA-bewindsman Van Kemenade tot informateur te benoemen een vreemde. Natuurlijk was de stap ingegeven door het feit dat de PvdA nu de grootste partij vormde. Maar perspectieven bood de PvdA-coryfee, die overduidelijk aanstuurde op een kabinet met de PvdA, niet. Van Kemenades informatie zou de parlementaire geschiedenis ingaan als een volstrekt overbodige rituele dans.

Zes weken lang was de formatie derhalve een toneelspel. Toen kon Van Kemenade de Koningin berichten dat hij er niet uitkwam. Zijn ideaal was hopeloos geworden nadat het demissionaire kabinet-Van Agt III (een 'rompkabinetje' van CDA en D66 met gedoogsteun van de VVD; de PvdA was na Van Agt II uitgestapt) op Prinsjesdag, midden in de formatie, een begroting presenteerde waarbij alle eerdere bezuinigingen (waar de PvdA in het kabinet-Van Agt II zo tegenaan had gehikt) verbleekten. Regeren zat er voor de PvdA onder de toenmalige omstandigheden gewoon niet in.

Nu stelde de Koningin een informateur van CDA-huize aan. Het werd de oud-CHU'er mr. W. Scholten van de Raad van State, die niet bepaald bekendstond om een voorliefde voor de PvdA. Hij richtte de blik vrijwel meteen op de VVD van de heer Nijpels, die de formatiebesprekingen met Van Kemenade na verloop van tijd had verbroken. De draad werd met een CDA-VVD-optie in het vooruitzicht weer opgepakt en in een mum van tijd (een maand) kon Scholten naar de Koningin om haar deelgenoot te maken van de succesvolle afronding van zijn informatieopdracht.

Op dat moment hadden de fracties van CDA en VVD het regeerakkoord geaccordeerd. Omdat een klein deel van de CDA-fractie niet bereid was de kernwapenkwestie te beslechten met een positief advies voor plaatsing van de kruisraketten, was daarin een compromis opgenomen zoals je ze zelden vindt. „Wanneer er op 1 november 1985 niet meer Russische SS-20-raketten in Oost-Europa en Azië staan opgesteld dan op 1 juni 1984, ziet Nederland van plaatsing af”. Blijken zou dat het grote Rusland zich aan dat gebaar weinig gelegen zou laten liggen.

Lubbers
En toen kwam drs. R. F. M. Lubbers. De fractievoorzitter van het CDA in de Tweede Kamer was al enige tijd de beoogde opvolger van Van Agt als leider van de christen-democraten. Nu Van Agt reeds was verdwenen, zoals hij in campagnetijd had aangekondigd, ging de formatieopdracht naar Lubbers. Het effende het pad naar diens premierschap dat langer zou duren dan de zittingstermijnen van alle eerdere Nederlandse premiers.

Al snel werd duidelijk dat het CDA zestien bewindslieden (waarvan acht ministers) zou gaan leveren en de VVD veertien (zes ministers). Vice-premier werd de aimabele liberaal G. M. V. van Aardenne als minister van economische zaken. Hij zou de enige bewindsman zijn die de periode niet als minister beëindigde. De tweede parlementaire enquête van deze eeuw, die naar de bovenmatige inspanningen van het kabinet om het scheeps- en machinebouwconcern Rijn-Schelde-Verolme levensvatbaar te houden, deed hem de das om. In het eerste kabinet-Van Agt blijkt Van Aardenne (toen op dezelfde positie) de kamer onjuist te hebben voorgelicht.

Lente
Een andere belangrijke figuur in Lubbers I zou blijken de minister van financiën, dr. H. O. C. R. Ruding. Als geen ander wist hij de hand op de knip te houden. Een stringent bezuinigingsbeleid, dwars tegen alle maatschappelijke onvrede daarover in, zou vruchten afwerpen. De werkloosheid, die historische hoogtepunten had bereikt, ging op z'n retour. Het overheidstekort daalde. De lente kwam weer een beetje kijken. Langzaam klom Nederland uit het dal.

Vrijwel ongeschonden haalde Lubbers I 1986, het jaar van de reguliere verkiezingen. Hoewel de VVD toen negen zetels verloor, was de basis om gewoon door te gaan aanwezig. Dat gebeurde ook. Na de kortste naoorlogse formatie ging Lubbers II door met het werk van Lubbers I. De gewijzigde krachtsverhouding van CDA en VVD (het CDA won negen zetels waar de VVD er evenveel verloor) zou echter de ongezonde kiem van het einde van dit kabinet blijken. De positie van de liberalen in het tweede kabinet Lubbers was achteraf bezien te marginaal.