Je leest het in één adem uit, het is een aangrijpend verhaal, het biedt een indrukwekkend beeld van vijftig jaar Afghaanse geschiedenis. ”Duizend schitterende zonnen” van Khaled Hosseini zal ongetwijfeld evenveel lezers trekken als zijn eerdere roman ”De vliegeraar”. En toch, als je het boek uit hebt, denk je: Wat vreselijk allemaal - maar hoe is het mogelijk dat zo’n dramatisch verhaal zo weinig confronterend werkt? Anders dan zijn succesvolle ”De vliegeraar” -alleen al in Nederland meer dan 300.000 exemplaren verkocht- vertelt de nieuwe roman van Khaled Hosseini de geschiedenis van Afghanistan vanuit het gezichtspunt van een vrouw. Dat maakt een schokkend verschil, zo blijkt. ”Duizend schitterende zonnen” gaat over een meisje dat op haar vijftiende wordt uitgehuwelijkt aan een man die dertig jaar ouder is, over een vrouw die ineens haar positie moet delen met de tweede echtgenote van haar man, over onderdrukking, huiselijk geweld, vernedering, opsluiting. De verbijstering krijgt al gauw de overhand.

De recente geschiedenis van Afghanistan heeft diep ingegrepen in het leven van al zijn bewoners, maar je krijgt toch de indruk dat de vrouwen de zwaarste last hebben moeten dragen. In elk geval geldt dat voor Mariam en Laila, de hoofdpersonen van het boek, allebei getrouwd met de gewelddadige schoenmaker Rasheed. Mariam is een dorpsmeisje, kind van een ongehuwde moeder, tot een huwelijk gedwongen door haar familie. Laila, een stuk jonger, is de dochter van een intellectueel, eigenlijk bestemd voor een universitaire studie - maar nadat ze als veertienjarige haar familie bij een raketaanval verloren heeft, rest haar niets anders dan toe te stemmen in een huwelijk met de buurman die haar uit het puin gered heeft. En dat is dan nog maar het begin van alle ellende die haar te wachten staat.

Burka
Waar de inwoners van een vreedzame samenleving alle verantwoordelijkheid voor hun persoonlijke drama’s op zichzelf voelen neerkomen, kunnen de hoofdpersonen van Hosseini heel wat afwentelen op de politieke omstandigheden waaronder ze moeten leven. De ene keer zijn het de communisten, de andere keer de islamitische verzetsstrijders, de Russen, de krijgsheren of de Taliban. Het gaat maar door, oorlog, beschietingen, doden, vermisten, harde politieke maatregelen. En dat alles heeft voortdurend zijn impact op de dagelijkse levens van heel gewone mensen.

Laila en Mariam voelen zich intussen nauwelijks betrokken bij de politiek van welke partij dan ook, ze hebben alleen een diepgewortelde afschuw van oorlog in het algemeen. Misschien typeert dat ook wel de vrouwelijke kant van de zaak. Daarbij hebben ze overigens al hun energie nodig voor de bijna bovenmenselijke aanpassingen die voortdurend van de Afghaanse vrouwen verwacht worden. Is het tijdens het communistische regime nog goed om een vrouw te zijn in Afghanistan -gelijke rechten, gelijke vrijheden, gelijke opleiding, gelijke kansen op de arbeidsmarkt-, onder het regime van de Taliban verandert alles. Niemand mag nog zingen, dansen, muziek maken, televisiekijken, schilderen, boeken schrijven of zelfs maar parkieten houden. Maar de vrouwen worden het zwaarst getroffen. Altijd binnenblijven, nooit alleen op straat, altijd een burka dragen, niet lachen, niet naar school en niet werken.

Laila en Mariam verdragen het, zoals ze alles in hun leven verdragen: sterfgevallen, verwoestingen, verdwijningen, miskramen en de slagen en vernederingen van hun echtgenoot. De hele opeenstapeling van zorgen en verdriet culmineert in een groot persoonlijk drama, dat Mariam uiteindelijk met de dood moet bekopen. Maar Laila overleeft en weet in Pakistan met haar jeugdliefde een nieuw bestaan op te bouwen. Na een tijdje, als de oorlogskansen opnieuw gekeerd zijn, keert ze zelfs met haar gezin terug naar Kabul.

Slachtoffers
”Duizend schitterende zonnen” is een boeiend boek, een boek dat indruk maakt en de ogen opent voor een wereld die vlak om de hoek ligt van ons makkelijke, westerse bestaan. En toch ontbreekt er iets aan. Je denkt: wat vreselijk allemaal, en wat ben ik blij dat de zaken hier in Nederland anders geregeld zijn. Je neemt je voor om het vluchtelingenwerk met een extra gift te bedenken, daartoe uitdrukkelijk gestimuleerd door de schrijver zelf, die als Afghaanse balling in de Verenigde Staten terechtkwam en inmiddels bij de vluchtelingenorganisatie van de VN werkt.

Maar verder? Het verhaal blijft buiten je eigen leven, het confronteert je niet met alle pijnlijke en moeilijk te accepteren kanten van jezelf. Bij Hosseini ligt het kwaad in de buitenwereld, niet in het hart van de vrouwen die hij met zoveel liefde beschrijft. Ze zijn voornamelijk bewonderenswaardig en zielig, slachtoffers van de omstandigheden, vrouwen die meer kunnen verdragen en dulden dan je voor mogelijk houdt, die ondanks alles gewoon doorgaan en de hoop niet verliezen. Maar problematisering van hun eigen drijfveren komt er niet aan te pas.

Ook in andere opzichten toont Hosseini zich geen groot literair talent. Hij kan een verhaal vertellen, absoluut, maar qua stijl, karaktertekening en originele inzichten valt er aan ”Duizend schitterende zonnen” veel minder te beleven. De strekking van het boek komt erop neer dat liefde alle moeilijkheden kan overwinnen, en dat menselijke relaties het leven zelfs onder de moeilijkste omstandigheden waarde kunnen geven. Niets mis mee, maar toch ook niet bepaald verrassend of diepzinnig.

Islam
Een teken aan de wand is ook dat bij de eerste aanblik al duidelijk is welke rol een bepaald personage in het verhaal zal gaan spelen. Heeft hij een grijnzend gezicht met onderkin, een pokdalige neus of bloeddoorlopen ogen, dan weet je het wel. Oppassen geblazen. Maar beschikt hij over een brede glimlach, over een kin met een kuiltje of „slanke, elegante handen”, dan zit het wel goed. De auteur moet het vooral hebben van een overvloed aan gebeurtenissen, zodat zijn verhaal daardoor tenminste nog iets onvoorspelbaars houdt.

Dat we onder dat alles door afstevenen op een ”happy end” is onvermijdelijk. Hoeveel gruwelijke gebeurtenissen er ook beschreven worden, ten diepste schrijft Hosseini toch een feelgoodverhaal voor serieuze mensen. Hij is een meester in het oproepen van kleurrijke landschappen en straatbeelden, van heimwee doortrokken. De sfeer van het verhaal is vaak schilderachtig, vol van lokale geuren, geluiden en gerechten.

Koranteksten, gebeden en rituelen passen overigens naadloos in die sfeer, want bij Hosseini krijgt de islam vooral de trekken van onschuldige folklore. Religie is louter een kalmerend ritueel, dat verder weinig wezenlijks aan het leven bijdraagt. Het verband tussen de godsdienst en de politiek van de taliban wordt nergens gelegd, zoals ook nergens werkelijk nagedacht wordt over de invloed van religie op de verhouding tussen man en vrouw. Kortom, Hosseini laat zijn lezers met een boeiend, geëngageerd verhaal nadenken over de toestand in Afghanistan, maar een verklaring biedt hij niet.