Pas op voor doemscenario's
Door A. Jansen
Door de terreuraanslagen in de Verenigde Staten zit de angst er bij menige burger goed in. Wanneer zal de volgende aanslag plaatsvinden? En waar? Bij veel mensen leeft ook het gevoel dat islamitisch terrorisme het bewijs is dat 'de islam' bezig is aan zijn opmars tegen het Westen. Is de strijd tegen 'de islam' dan toch onvermijdelijk?
Aan veel borreltafels zal zijn naam wel zijn gevallen: Samuel Huntington. De Amerikaanse hoogleraar werd in 1996 wereldberoemd met zijn boek ”The clash of civilizations and the remaking of world order”. Hij stelt daarin dat oorlogen en conflicten na de Koude Oorlog zullen worden uitgevochten tussen landen van verschillende beschavingen: de westerse, orthodox-christelijke, islamitische, hindoestaanse, Chinese, Japanse, Latijns-Amerikaanse en Afrikaanse beschaving. Samenwerking is ook alleen nog denkbaar tussen landen die tot dezelfde beschaving behoren, aldus Huntington. En als klap op de vuurpijl voorspelt hij dat de grootste ”clash” (botsing) zal zijn tussen de „verzwakte” staten van de westerse beschaving en de „opkomende” machten van de islamitische en Aziatische beschaving. Onder de pakkende titel ”The West against the Rest” heeft hij dit oprukken van de vijand samengevat. Zien we met het islamitisch terrorisme niet voor onze ogen gebeuren wat Huntington voorspeld heeft?
De kritiek op Huntingtons stelling is de afgelopen jaren niet mals geweest. Zo zou hij gemakshalve alle moslims op één hoop hebben gegooid, als zijnde „onverzoenlijke tegenstanders” van het Westen. Alsof er geen gematigde pro-democratische moslims zijn. Verder is erop gewezen dat het islamitisch fundamentalisme zich ook richt tegen islamitische staten zelf, en zelfs tegen onschuldige moslimgelovigen, zie wat er in Algerije plaatsvind. Ook de grenslijnen tussen beschavingen zijn minder strak dan Huntington wil doen geloven.
Niet toegenomen
Drs. F. A. W. J. van Esch, verbonden aan de vakgroep politicologie aan de Katholieke Universiteit Nijmegen heeft in haar afstudeerscriptie vanuit een andere invalshoek Huntingtons these omgezaagd. Aan de hand van gegevens over oorlogen in de periodes die Huntington noemt, is ze nagegaan of het aantal conflicten tussen landen van verschillende beschavingen na de Koude Oorlog echt zo sterk is gestegen. Wat ze vond was eerder het tegendeel. Van Esch: „Volgens Huntington stond de periode van de Russische Revolutie tot het einde van de Koude Oorlog (1917-1990) in het teken van de ideologieën, en hierdoor zouden culturele conflicten zijn onderdrukt. In die periode zouden zich dus weinig ”clashes of civilisation” hebben voorgedaan. Maar er was helemaal geen sprake van een laag aantal clashes! Terwijl in de periode van 1990 tot 1997 het aantal juist niet sterk toenam.”
Dat het Westen op het punt staat door andere beschavingen overrompeld te worden, acht ze evenmin aannemelijk. In de eerste plaats is er geen sprake van verzwakte staten in het Westen, zoals Huntington beweert. Vervolgens blijkt uit onderzoek dat er nooit zo'n ernstige bedreiging van het Westen is geweest. Van Esch: „Geen enkele keer heeft het Westen in zijn eentje de strijd tegen een alliantie van beschavingen moeten voeren. Eerder andersom: in zes van de tien gevallen van zo'n culturele alliantie spande het Westen samen met een andere beschaving en die was gericht tegen een derde partij om die onder de voet te lopen. In al die gevallen kon het Westen op steun rekenen en niet 'de vijand'. Het was juist de islamitische cultuur die in de helft van de allianties alleen stond.”
Geen cultuur-clashes onder leiding van staten na de Koude Oorlog. Is terrorisme misschien een uitlaatklep voor het in gebreke blijven van de staten?
In het onderzoek dat ik heb gedaan heb ik ook het verschijnsel ”extrasystemic conflicts” onderzocht, dat zijn oorlogen tussen een staat en een niet-statelijke actor, een terroristische groep bijvoorbeeld (de definitie van zo'n conflict gaat uit van een fors aantal doden, AJ). Tot 1997 –tot zover loopt mijn onderzoek– is er geen enkel conflict geweest. Dus daarover valt weinig te zeggen.”
Wat is de waarde van Huntingtons stelling voor onze dagen?
„Je kunt hem beter links laten liggen, zeker als het gaat om zijn beleidsaanbevelingen. Ga je die opvolgen dan zit je zo in een ”botsing der beschavingen”. Neem wat de Verenigde Staten nu aan het doen zijn: bondgenoten zoeken overal in de wereld. Dat gaat lijnrecht in tegen de adviezen van Huntington. Die zegt juist dat het Westen zich moet terugtrekken binnen de grenzen van de eigen cultuur. Dat zou in Bush' geval betekenen dat er een zuiver westers antwoord komt op de terreuracties. Dan weet je zeker dat de wereld op springen komt te staan.”
Voorbeeld Pakistan
Van Esch zegt er ernstig aan te twijfelen dat staten zich laten leiden door culturele factoren, zoals Huntington beweert. „Kijk naar Pakistan, dat zich aan de kant van de VS heeft geschaard. Het riskeert daarmee een burgeroorlog, want een belangrijk deel van de bevolking is tegen. Machtsoverwegingen brengen de president ertoe om toch over die cultureel-religieuze kloof tussen het Westen en zijn land heen te stappen. Hij beseft heel goed dat hij anders een Amerikaanse strafactie riskeert. Zulke machtspolitieke overwegingen zijn kennelijk sterker dan cultureel-religieuze maatstaven.”
Is Huntingtons en uw fixatie op 'de staat' niet te smal? Onderhuids binnen zo'n samenleving blijkt wel degelijk iets van een botsing der beschavingen te bestaan. Er bestaat toch weerzin tegen de liberale cultuur van het Westen?
„Voor mij als politicoloog gaat dat pas meespelen als het tot militaire conflicten leidt.”
Huntington vraagt meer begrip en respect voor culturele verschillen in de wereld. Dat lijkt me helemaal niet verkeerd. Juist om te voorkomen dat wat onderhuids leeft politiek naar boven komt.
„Ik heb het idee dat president Bush beseft dat er wel degelijk een gevaar schuilt in eenzijdig optreden. We moeten Huntingtons doemscenario –hij gaat ervan uit dat zo'n clash onvermijdelijk is– natuurlijk niet bewust over ons gaan afroepen. Daarom zie je ook dat de VS er alles aan doen om de strijd tegen het terrorisme geen cultureel conflict te laten lijken. Bush verschijnt in moskeeën, praat met islamitische leiders, onderhandelt met moslimlanden enzovoorts. Kennelijk wil hij de culturele kloof die op de achtergrond meespeelt overbruggen. En zo ervoor zorgen dat er straks bij militaire acties geen botsing der beschavingen ontstaat.”
Reportage over arbeid predikanten in rampgebied VS
Predikanten over de betekenis van Openbaringen
Gesprek met Marokkaan in Nederland
Interview met Amerikaanse politicoloog
