„Deze man moet Kok opvolgen”
Door G. A. Vroegindeweij
PvdA-fractievoorzitter Melkert is de belangrijkste, om niet te zeggen de enige kandidaat om premier Kok op te volgens als politiek leider van de sociaal-democraten. Of hij echt het vaantje overneemt, zal misschien vanavond, maar in elk geval deze week, blijken. Het hart van de rooms-katholieke kapperszoon uit Gouderak zit links. Dat weten we weer zeker sinds hij in het vorige kabinet continu met Zalm in de clinch lag. Maar die linkse inborst heeft hij niet altijd gehad.
Toen Melkert in 1986 in de Tweede Kamer kwam, bewoog hij zich helemaal niet op de linkse vleugel van de partij. Integendeel, Melkert was een van degenen die vonden dat de PvdA-fractie –die halverwege de jaren tachtig nog helemaal onder invloed stond van het radicale denken van Den Uyl– zich politiek veel realistischer moest opstellen.
De term „ononderhandelbare strijdpunten” kwam in het woordenboek van het nieuwe kamerlid niet voor. De PvdA was halverwege de jaren tachtig te verdelen in idealisten en realisten. Melkert behoorde duidelijk tot de laatste groep. Hij pleitte bijvoorbeeld voor maatregelen tegen werklozen die onwillig waren om weer aan het werk te gaan. Ook stelde hij vraagtekens bij de automatische koppeling tussen lonen en uitkeringen. Dat was voor rechtgeaarde socialisten van toen zoiets als heiligschennis.
Melkert wilde de luiken opengooien. De partij moest zich in zijn visie niet alleen identificeren met de zwakkeren in de samenleving, maar ook met de middenklasse. Daar zou veel electorale winst te boeken zijn. Het waren opmerkelijke standpunten, zeker voor iemand die tot 1982 lid was van de PPR, een van de voorlopers van GroenLinks.
Sportjournalist
Ad Melkert werd in februari 1956 geboren. Hij was een zoon uit een rooms-katholiek gezin in het Zuid-Hollandse Gouderak. Hij wilde aan de slag als sportjournalist. Omdat hij werd uitgeloot, besloot hij politicologie en internationale betrekkingen te gaan studeren. Na zijn studie ging hij aan de slag bij de Europese Gemeenschap en daarna bij de Novib. Tot aan zijn kamerlidmaatschap in 1986 was hij daar directeur interne zaken.
Het rooms-katholocisme heeft Melkert nooit echt bekoord. In de tijd dat hij politiek bewust werd koos hij direct voor de PPR, een radicale afsplitsing van de toenmalige Katholieke Volkspartij. In de PPR kwam Melkert snel aan de top. Hij was lid van het hoofdbestuur van de partij. In 1980 stond hij voor de partij op een derde, onverkiesbare plaats bij de Europese verkiezingen.
De kapperszoon noemde zich in die tijd een „linkse machtsrealist.” Hij kon zijn ambities echter niet waarmaken in een PPR die destijds vanwege te radicale standpunten geen regeringsverantwoordelijkheid zou kunnen dragen. In 1982 stapte Melkert daarom over naar de PvdA. In 1986 stond hij reeds op de kandidatenlijst.
Ook in de PvdA-fractie kwam hij snel bovendrijven. Hij kon zich vlug inwerken in moeilijke vraagstukken en was bedreven in het politieke debat. Hij grossierde in woordvoerderschappen. Op het terrein van financiën, Suriname en Golfoorlog was hij de eerste man. Alles wat anderen lieten liggen of te moeilijk vonden, kwam op het bordje van Melkert terecht.
Onderkruiperig
Naarmate de tijd vorderde, kreeg het jonge kamerlid meer waardering van zijn overige fractiegenoten. De PvdA was halverwege de jaren tachtig met Kok aan het roer aan het vernieuwen. De scherpe kantjes van Den Uyl werden erafgeslepen. PvdA'ers wilden niet langer socialisten heten, maar sociaal-democraten. Melkert had tegen die koersverandering geen bezwaar, integendeel.
Het inschattingsvermogen van Melkert wordt binnen de PvdA breed gewaardeerd. Zijn wens dat de PvdA een Partij van de Middenklasse zou worden is uitgekomen. De PvdA is niet langer de linkse lastpak van de jaren zeventig en tachtig.
In 1989 sprak Melkert de bereidheid uit om met de liberalen te gaan regeren. Gezien de politieke situatie van dat moment, was dat ondenkbaar. Slechts vijf jaar later werd het werkelijkheid, mede door de fouten die in het CDA waren gemaakt.
In het eerste kabinet-Kok, dat in 1994 aantrad, werd Melkert minister van Sociale Zaken en Werkgelegenheid. Om te voorkomen dat de PvdA met de VVD geïdentificeerd zou worden, zette hij zich in dat kabinet in om het sociale gezicht van zijn partij op te poetsen. Melkert ging links uit de boot hangen.
Zijn confrontaties met de VVD'er Zalm, ook toen al minister van Financiën, waren in de periode 1994-1998 berucht. De twee zaten elkaar voortdurend in de haren. Zalm, zelf een openhartig onderhandelaar, kon niet zo goed tegen de onderkruiperige onderhandelingstactiek die Melkert soms aan de dag legt.
Troebel water
Daarmee stuiten we op een van de twee negatieve eigenschappen die de PvdA-voorman kernmerken. Negatief gezegd: De man is geslepen. Positief geformuleerd: Melkert is slim en kent het politieke handwerk als de beste. Het zat er al vroeg in. In 1980 –Ad was toen 24– leidde hij een platform van Nederlandse afgevaardigden naar een congres in Boedapest voor de vorming van een Europese jeugd- en studentenorganisatie. Hij schreef toen in een dagboek voor NRC Handelsblad: „Ik voel me als een vis in het troebele onderhandelingswater. Hoe (en dan volgt er een schuttingwoord dat bedriegen betekent, GAV) ik mijn buurman zonder dat hij het merkt, is het parool.”
De tweede negatieve karaktertrek van de PvdA'er komt ook helder in hetzelfde dagboek naar voren. Het is zijn tomeloze ambitie. Na afloop van de vergadering in Boedapest verdringen de media zich om Melkert. Hij schrijft: „Van Komsomolskaja Pravda tot aan de Hongaarse tv, die mij onderhand als oude bekende kan introduceren. De Nederlandse huiskamers zijn nog niet zo ver, maar de toekomst is nog lang.”
Sinds de tijd dat hij minister is, komt zijn eerzucht minder duidelijk naar buiten. Na zijn ministerschap werd Melkert in 1998 fractievoorzitter van de PvdA in de Tweede Kamer. Ook in die rol put hij zich uit om het sociale imago van de fractie zo hoog mogelijk op te krikken. Sinds de belastingmeevallers in het tweede kabinet-Kok hamert Melkert steeds op extra investeringen in zorg, onderwijs en veiligheid.
Dat doet het altijd goed bij de PvdA-achterban. Melkert koestert zijn partij. Hij is in de afgelopen jaren veel op pad geweest en heeft veel discussies gevoerd met de afdelingen en gewesten. En die wijzen uiteindelijk de lijsttrekker aan. Enkele jaren geleden waren de Tilburgse burgemeester Stekelenburg en de toenmalige staatssecretaris van Justitie, Cohen (ondertussen eerste burger van Amsterdam), nog in beeld om Kok op te volgen. Ook de huidige burgemeester van Groningen, Wallage, gooide lange tijd hoge ogen. Melkert is nu als enige overgebleven.
Bromsnor
Ondanks zijn warmbloedige pleidooien voor de zwakken en minderbedeelden in de samenleving, heeft Melkert een uitstraling als een koelkast. Om wat van zijn norsheid kwijt te raken, heeft hij enkele jaren geleden zijn bromsnor afgeschoren. Maar dat heeft niet echt geholpen. Bij de verkiezingen van 1998 behaalde hij nog geen 9000 voorkeurstemmen.
Ondertussen krijgt hij ook van mensen die dicht om hen heen staan, adviezen om wat meer warmte uit te stralen. Dat lukt met wisselend succes. Het laatste PvdA-congres was een topper. Melkert schudde tijdens een gloedvol betoog, waarin de aanwezigen regelmatig werden getrakteerd op geestige opmerkingen, het aureool van een introverte en kouwe kikker van zich af. Eigenlijk waren alle congresgangers het erover eens: „Deze man moet Kok opvolgen.”
