Kok: Van rebel tot regent
Door G. A. Vroegindeweij
Ruim een maand geleden, op 21 juli, was Kok vijftien jaar politiek leider van de Partij van de Arbeid. Zeven jaar is hij inmiddels premier van Nederland. Politiek Den Haag wacht met spanning of de 63-jarige polderjongen zich vanavond opnieuw herkiesbaar stelt voor het PvdA-lijsttrekkerschap. Waarschijnlijk is dat niet. Als de voortekenen niet bedriegen, gaat de man die al zo lang de scepter zwaait in de hoogste Haagse kringen, afscheid nemen.
Kok is niet iemand die snel besluiten neemt. De afgelopen maanden heeft hij gewikt en gewogen en daarna de zaak nog eens van de andere kant bekeken. Zou hij gaan of niet?
Zo ging het nu en zo is het altijd gegaan. Ook toen hij in 1986 door toenmalig PvdA-leider Den Uyl werd overgehaald om zich beschikbaar te stellen voor de PvdA-kandidatenlijst. Impulsiviteit is Kok geheel vreemd. Daarin is in de loop der jaren nauwelijks verandering opgetreden.
Inhoudelijk is er in het denken van Kok wel degelijk sprake van een ontwikkeling: van radicaliteit naar gematigdheid. Dat Kok als rebel aan zijn maatschappelijke carrière als vakbondsvertegenwoordiger begon, behoeft geen toelichting. De PvdA was in de jaren zeventig zo rood als een kreeft en de linkse vakbeweging was nog een graadje erger. Kok was hun voorman en met zijn lange haren en gebalde vuist stond hij op de barricaden voor de arbeider.
Iets van een omslag kwam in 1982. De Nederlandse economie stond er slecht voor. De overheidsfinanciën liepen gierend uit de hand, de lonen en prijzen deden haasje-over, de rente was hoog, de bedrijven draaiden verliezen en de werkloosheid nam met 10.000 personen per maand toe. Nederland was de zieke man van Europa.
Poldermodel
Kok heeft in die moeilijke situatie het initiatief genomen tot het zogenoemde akkoord van Wassenaar. Met de werkgevers en de overheid kwam hij overeen het tij te keren. De werkgelegenheid moest weer toenemen. Dat kon alleen als werkgevers weer winst konden maken en die wilden besteden aan extra banen. De werknemers moesten genoegen nemen met lagere looneisen en de overheid moest haar huishoudboekje op orde brengen. Het poldermodel was geboren.
Na 1986 heeft partijleider Kok de PvdA uit het radicale vaarwater van Den Uyl gehaald en haar gebracht op de plaats waar ze in de jaren vijftig onder Drees gebleven was: een sociaal-democratische partij met het hart op de goede plaats voor de mensen aan de onderkant van de samenleving. Vanaf het midden van de jaren tachtig heetten PvdA'ers geen socialisten meer maar sociaal-democraten. Tegenover deze krant zei Kok in 1988 in een interview: „Ik ben voor de sociaal-democratische partij die heel duidelijk laat zien waaruit haar waarden en normen bestaan. Beginselen en hoofddoelen moeten duidelijk zijn geformuleerd.”
Onder Kok zworen de PvdA'ers hun ononderhandelbare strijdpunten af en toonden ze bereidheid om compromissen te sluiten. Deze ommezwaai leidde ertoe dat het CDA in 1989 aan de PvdA vroeg mee een kabinet te vormen. Kok had zo veel vertrouwen in de nieuwe ploeg, dat hijzelf vice-premier en minister van Financiën werd. Dat was voor het CDA een gewaagde stap, want PvdA'ers stonden bekend als potverteerders. Ook hierin toonde Kok dat hij een streep wilde zetten onder het tijdperk-Den Uyl en de partij terug wilde loodsen naar Drees: de wethouder van Nederland.
Afstraffing
PvdA-kiezers hadden geen waardering voor deze nieuwe koers van Kok, die onder meer tot uiting kwam in een strengere aanpak van WAO'ers, en zij straften hem in 1994 af. De partij verloor twaalf van de 49 zetels. Schrale troost: het CDA verloor nog meer. Ook alle tussenliggende verkiezingen voor gemeenten en Provinciale Staten verloor Kok. Pas na vier jaar premierschap kon hij in 1998 winst incasseren.
De ideologische ontwikkeling stond daarna bij Kok niet stil. In 1995 hield hij de zogenaamde Den Uyl-lezing. Daarin schudde hij zijn laatste ideologische partijveren af. Kok is ten diepste een vertegenwoordiger van de zogenaamde Derde Weg. Dat is een brede internationale beweging, die een middenweg zoekt tussen het kapitalisme en het socialisme. De term Derde Weg komt van oorsprong uit de jaren vijftig en vertegenwoordigers van deze stroming wilden in die tijd van de koude oorlog geen duidelijke keuze maken tussen het communisme en het kapitalisme.
De Britse premier Blair, de Duitse bondskanselier Schröder en oud-president Clinton van Amerika hebben de afgelopen jaren Kok vaak geprezen als prominent uitwerker van de Derde Weg.
Staatsman
De koers van het kabinet-Kok heeft ook een hoog Derde Weg-gehalte. Dat kan niet anders in een regering waarin liberalen en sociaal-democraten zijn vertegenwoordigd. Kok voelt zich daarbij als een vis in het water. Hij is de personificatie van het paarse poldermodel. Het betekent dat de premier oog heeft voor een gezonde economische groei, maar ook voor investeren in de kwaliteit van de samenleving: in zorg, in onderwijs en in veiligheid. Zo ontwikkelde Kok zich van vakbondsrebel tot regeringsregent, zonder overigens zijn afkomst ooit geheel te verloochenen. Vriend en vijand roemt hem als degelijk staatsman.
Toch is er ook kritiek op de koers van Kok. Oud-PvdA-voorzitter Rottenberg vindt dat de premier te veel bij zijn partij vandaan is gegroeid en noemde hem ooit „een politicus zonder partij.” De kleine linkse partijen zijn onder Kok dan ook fors gegroeid omdat de PvdA langzaam naar het politieke midden is gegleden. Moest klein links het in de tijd van Den Uyl doen met negen (1982-1986) en later met vier (1986-1989) zetels, op dit moment hebben GroenLinks en de SP samen zestien zetels in de Tweede Kamer.
Pantoffels
Kok werd in 1938 geboren in Bergambacht als zoon van een timmerman. Er was veel armoede in het gezin. Aan de houding van de christelijke boeren met hun volle schuren ten tijde van de oorlog, heeft Kok geen positieve indruk overgehouden: „Ze hadden aan al die mooie dingen van het geloof, van rentmeesterschap en naastenliefde en gerechtigheid, vorm kunnen geven. Ze hebben ons lelijk laten zitten.”
Kok is opgevoed in, zoals hij het zelf noemt „een halfgelovige wereld.” Zijn vader was onkerkelijk, maar zijn moeder was vrijzinnig-protestant. Toen hij zeven was, werd kleine Wim tegelijk met zijn boertje gedoopt, maar hij windt er geen doekjes om dat hij nu niet meer gelovig is. Hij komt niet veel vaker dan twee keer per jaar in de kerk: eenmaal vóór Pasen, bij een uitvoering van de Matthäus Passion, en eenmaal op Prinsjesdag.
Kenmerkend voor Kok is zijn eenvoud in het persoonlijk leven. Ook hierin heeft hij veel weg van zijn illustere voorganger Drees. Naar verluidt weet hij op verjaardagen niet veel meer te vragen dan horlogebandjes en sokken. Aan galadiners, sterrenrestaurants en dansen heeft hij een gloeiende hekel.
De premier hecht erg aan zijn gezinsleven. De zondag brengt hij graag thuis door met zijn vrouw („mijn enige maatje”) en drie kinderen, onder wie een gehandicapte zoon. Zijn pantoffels staan thuis onder de kapstok. Als hij vanavond werkelijk zijn afscheid aankondigt als PvdA-leider, zal hij die pantoffels in de nabije toekomst wellicht vaker gaan dragen en ze sneller verslijten. Heeft hij straks op zijn verjaardag weer wat te vragen...
