„Iets om over na te denken. Leuk!”

Dat het een uniek gebeuren was, gaf premier Kok gisteren graag toe. Voor de verzamelde vaderlandse pers hadden maar liefst zes bewindslieden achter de tafel plaatsgenomen. Naast Kok en de beide vice-premiers, Jorritsma en Borst, waren dat minister Van Boxtel van Grotesteden- en integratiebeleid, minister Hermans van Onderwijs en staatssecretaris Bos van Financiën. Samen presenteerden zij een vijftal ”Verkenningen voor de toekomst”: overzichtelijke boekwerkjes op het terrein van onderwijs, fiscaliteit, zorg, economie en sociale infrastructuur. De vijf delen worden voorafgegaan door een algemene inleiding, geschreven door SCP-directeur prof. dr. P. Schnabel.

Dat het kabinet zo vlak voor Prinsjesdag, waarop de regering traditiegetrouw toch ook talloze beleidsvoornemens presenteert, nog met de extra vracht papier komt, is hoogst bijzonder. Niemand moet daar echter het politiek testament van Kok, en al helemaal niet van paars, in zien, vindt de scheidende premier. Wat dan wel? Wat beweegt een kabinet dat bijna aan het einde van de rit is nog eens een eigen 'visie' te presenteren? Wil Kok aan het eind van zijn politieke loopbaan nog snel bewijzen dat de kritiek dat hij niet bevlogen en visionair is, niet deugt?

Hinderlijke breuk
Allemaal onjuiste interpretaties, vindt Kok. Is de kritiek op onze parlementaire democratie niet vaak dat er veel kostbare tijd en energie verloren gaat aan de vierjaarlijkse verkiezingen? Dat een nieuw kabinet altijd eerst op gang moet komen en vervolgens na drie jaar nauwelijks meer iets presteert, omdat alle aandacht al gericht is op de komende verkiezingen? Welnu, om die hinderlijke onderbreking in het besturen van 'de BV Nederland' wat vloeiender te laten verlopen, komt het kabinet met zijn ”Verkenningen voor de toekomst”. Het gaat Kok en de zijnen om continuïteit in het landsbestuur.

Maar wie moet dit vijftal studies dan gaan gebruiken? In de eerste plaats de partijen die hun verkiezingsprogramma's opstellen, al lijken de ”Verkenningen” voor dit doel wat laat uit te komen. In de tweede plaats voor die partijen die zich straks met een regeerakkoord gaan bezighouden. Ten slotte is van belang dat de inhoud van de vijf verkenningen zich zelfs niet tot de volgende regeerperiode beperkt, maar zich ook uitstrekt tot na 2006. Regeren is vooruitzien, is na vijftien jaar actieve landspolitiek nog altijd Koks motto.

Maar waarom hebben andere kabinetten dan nooit zoiets gepresteerd? Is dit dan toch een bijzonder kabinet of een bijzonder moment? Nee hoor, zegt Kok, „maar we hebben in politiek en maatschappij wel te maken met bijzondere ontwikkelingen. Daar mag het landsbestuur niet voor weglopen. Ook een scheidend kabinet niet.”

Het idee om met deze verkennende studie te komen, is een jaar geleden al geboren, legde de premier gisteren uit. Het kabinet hield toen in de zomer op het Catshuis enkele brainstormsessies. Los van de beslommeringen van alle dag dachten ministers en staatssecretarissen 'met de benen op tafel' na over maatschappelijke ontwikkelingen en problemen op de lange termijn. Die gedachte-exercities zijn nu in meer uitgekristalliseerde en minder vrijblijvende vorm terug te vinden in de vijf verkenningen.

Gedoogcultuur
Opmerkelijk element in de verkenningen is een ondubbelzinnig afwijzen van de gedoogcultuur. „Die moet met wortel en tak worden uitgeroeid”, zei de minister-president gisteren met vuur. Na de afschuwelijke rampen in Enschede en Volendam is een nieuw denken nodig, waarin kwalijke ontwikkelingen niet langer door de vingers worden gezien. De wijze waarop minister Brinkhorst van Landbouw met de mkz-crisis omgaat, kan gezien worden als een van de eerste uitingen van een niet-gedoog-beleid.

Wie het nog breder wil trekken, mag stellen dat de hele verhouding tussen overheid en burgers aan een grondige bezinning toe is, vindt het kabinet. Is de decentralisatie van allerlei overheidsonderdelen in het nabije verleden niet al te ver doorgeschoten? En is die overheid tegenwoordig niet al te vaak onzichtbaar, te vaak opererend als partner in convenanten of tegelijkertijd als uitvoerder én als controleur van het beleid?

Vraagpunten en dilemma's op onderwijsgebied betreffen bijvoorbeeld de financiering. Minister Hermans: „Moeten de scholen, ook het hoger onderwijs, rechtstreeks door de overheid worden betaald, of moeten we in de toekomst gaan werken met een systeem van ”vouchers”: elke burger krijgt een zakje met geld om onderwijs te 'kopen' bij die instelling die hem aanspreekt en in zijn waarneming kwaliteit biedt.

Academicitaks
De toekomstverkenning voor het onderwijs doet verder de suggestie van een zogenoemde academicitaks: wie hoger onderwijs heeft genoten, zou na zijn afstuderen een inkomensafhankelijke belasting moeten betalen. Onvermijdelijk lijkt het ook dat bij bredere bespiegelingen over het onderwijs artikel 23 van de Grondwet aan een kritische beschouwing wordt onderworpen. Volgens het kabinet moet dit artikel over de vrijheid van onderwijs in de toekomst „een modernere invulling krijgen.” „We willen zeker niet van deze belangrijke verworvenheid af”, aldus Hermans, „maar het grondwetsartikel vormt wel regelmatig een struikelblok bij nieuwe ontwikkelingen in het onderwijs. Dat vraagt om bezinning.”

Volgens minister Borst gaat het Centraal Planbureau (CPB) in een recente berekening uit van een te lage volumegroei in de zorg, namelijk van 2,5 procent. Het CPB houdt er geen rekening mee dat het kabinet vast van plan is de wachtlijsten in de zorg weg te werken en ook de 'verborgen zorgvraag' in de samenleving boven tafel te krijgen.

Dilemma's
Moeilijke dilemma's in de zorg zijn er genoeg, stelt de minister van Volksgezondheid. Hoe ver mag de overheid gaan om de burger een gezonde levenswijze op te leggen? Mogen aan de burger kosten in rekening gebracht worden voor onverantwoordelijk gedrag in de privé-sfeer?

Zo gaan de verkenningen door over vergrijzing, sociale samenhang, economie en milieu. De meest concrete uitspraak lijkt nog te zijn dat het huidige kabinet in de zogenoemde 'vlaktaks', een onder meer door het CDA gepropageerde vorm van belastingheffing, niets ziet. Dat ondergraaft het draagkrachtprincipe en stuit in de praktijk op te veel moeilijkheden.

Andere concrete keuzes worden in de verkenningen eigenlijk niet gemaakt. Maar dat was ook niet de bedoeling, aldus Kok. „Het gaat er ons juist om dilemma's op tafel te leggen. Om op diverse deelterreinen aan te geven waar de keuzemomenten liggen. Het verwijt aan de politiek is toch vaak dat we te oppervlakkig zijn en ondoordacht beslissingen nemen? Nu, hier ligt feitenmateriaal, hier liggen analyses. Dit is iets om over na te denken. Leuk!”