De eerste 'kathedraal' ter wereld

Strenge rooms-katholieken verkeren in de overtuiging dat Petrus in Antiochië de gemeente stichtte en als bisschop fungeerde. Derhalve zou deze grot „de eerste kathedraal ter wereld” zijn. Want zo noemen volgelingen van de paus de hoofdkerk van een bisdom in de zetelplaats van zo'n ambtsdrager. Ook ten aanzien van de dicht bij de Syrische grens gelegen antieke Turkse stad vormt de leer inzake het primaat van Petrus echter een misvatting.

Wie het oor te luisteren legt bij Handelingen 11: 25 en 26, concludeert dat Paulus de eerste apostel was die hier preekte. Dan zit de clerus ernaast met die gedenkdienst op de heiligendag van de grote visser. De eerste bladzijden van de brief aan de gemeenten van Galatië doen vermoeden dat de 'rotsman' Antiochië pas bezocht toen Paulus er al lang en breed bivakkeerde. De gids, geen moslim maar een 'misdienaar', spreekt betreffende het waarheidsgehalte van zijn verhalen over „traditie”. Dat is iets anders dan historie. Maar binnen de Rooms-Katholieke Kerk ligt die scheiding niet zo scherp. Want ook traditie heet gezaghebbend. Protestanten denken daar anders over. „De overlevering dat Petrus zeven jaren in Antiochië bisschop is geweest, heeft geen historische grond”, zo schreef tientallen jaren geleden ds. J. H. Landwehr.

Vaag
„In deze kerk werden de gelovigen het eerst christenen genoemd”, zeggen sommige toeristische uitgaven. Dat duidt op hun eigen keuze. Maar dr. J. J. van Oosterzee meent dat er sprake is van een scheldwoord, afkomstig „van de vijanden des kruises”. De hoogleraar beroept zich daarbij onder andere op het woordgebruik in 1 Petrus 4: 16.

De grot heet de ontmoetingsplaats van de eerste christenen rond mensen als Markus, Petrus, Paulus, Barnabas en de eerste 'bisschoppen'. In verband daarmee spreekt menigeen over „de eerste christelijke kerk ter wereld”.

Mogelijk diende dit gat in de berg als vergaderplaats. Barnabas kwam van Cyprus. Cyprische en Cyreneïsche volgelingen van de Nazarener preekten er aan de Grieken het Evangelie. „Een groot getal geloofde en bekeerde zich.” Dus dan moet de grot in elk geval spoedig te klein zijn geweest voor de omvangrijke gemeente. Waarom zouden de christenen zo'n onmogelijke plaats hebben opgezocht? In Paulus' tijd was de gemeente immers vrij om te vergaderen.

Andere bronnen die verhalen van een kerk in de eigenlijke stad blijken geloofwaardiger. Mogelijk doet iemand met een reformatorische achtergrond deze plaats aan. Wellicht mediteert hij dan over de tekst uit Handelingen 13: „Zondert Mij af beiden Barnabas en Saulus tot het werk, waartoe Ik hen heb geroepen.” Misschien pinkt de bezoeker een traan uit zijn ooghoek, in de veronderstelling dat het hier allemaal gebeurde. Helaas, dergelijke dierbare gedachten zijn vrij zeker ongegrond.

Enige overblijfsel
Vaststaat dat deze plek het enige overblijfsel is in Antiochië van het antieke christendom, 1 à 2 kilometer bij het centrum van de stad vandaan in de richting van Syrië. Een natuurlijke uitholling in de westelijke helling van de Mount Stauris; dat is zoveel als de Berg van het kruis, 9,5 meter breed, 13 diep en ruim 7 hoog. Vlak bij de ingang is sprake van een oude christelijke begraafplaats.

Aan de achterzijde toont de grot aan de linkerzijde het begin van een tunnel. Die fungeerde als vluchtgang bij een onverwachtse aanval. Rechts achterin bevindt zich op vloerhoogte een klein bassin. Tot voor een aantal jaren voorzag een klaterend stroompje, ontsproten aan een bergbron, het baptisterium automatisch van 'levend' water. Maar met een van de diverse aardbevingen deed ook droogte haar intree.

In tijden van vervolging moeten christenen elkaar binnen het 'ingewand' van de rots hebben bemoedigd en gedoopt. Dat is ontroerend. Hoeveel beangste en gejaagde voetstappen zochten hier het heil? Helaas leidt al die gerichtheid op het verleden soms tot onheilige gebruiken. Want toen het water nog vloeide, dronken visiterende vakantiegangers ervan met 'heilige' eerbied. Sommigen namen iets mee voor zieken.

Er bestaan theorieën dat evangelist Lucas dezelfde is als de in Handelingen 13: 1 genoemde leraar Lucius van Antiochië. Maar van enige stelligheid is geen sprake. Desondanks vertelt „de traditie” dat Lucas de eerste eigenaar was van de grot. In goeddadigheid zou hij haar aan de kerk hebben geschonken. Heeft dan de apostel Paulus inderdaad gebeden en vergaderd op deze hoge plaats? Aannemelijk is dat hij van 42 tot 48 in Antiochië woonde. Waarschijnlijk is de grot echter van later datum.

Geschiedenis
De kruisvaarders veroverden de stad op 3 juni 1098. Zij gaven de kerk aanzien door onder andere aan de voorzijde enkele bogen aan te brengen. Zo ontstond aan de buitenzijde de indruk van een middenschip en twee zijbeuken. Wie de spelonk betreedt via een van de drie naar binnen openslaande deuren, ziet nog altijd overblijfsels van de antieke mozaïekvloer. Ooit moeten de wanden helemaal met fresco's bedekt zijn geweest. Maar hiervan blijken nog slechts sporen zichtbaar.

Tegen het jaar 1580 gaven moslims de grot aan de orthodoxen. Zij gebruikten haar tot het midden van de vorige eeuw, als plaats van eredienst en er hadden ook begrafenissen plaats. Geruime tijd stond de merkwaardige uitstulping onder aan Turkije onder Frans protectoraat. In 1856 kwam de 'heilige' holte in bezit van de Franse consul in Aleppo. Hij gaf haar cadeau aan de Heilige Stoel, dus in Rome. De sedert 1846 in Antiochië werkzame kapucijners, leden van een roomse bedelorde, namen de grot in beheer.

Omdat zij de mis wensten op te dragen, bouwden ambachtslui er anno 1863 een altaar in. De destijds uitgevoerde herstelwerkzaamheden hadden plaats in speciale opdracht van paus Pius IX. En Frankrijks Napoleon III zond persoonlijk financiële middelen voor het werk. De offerplaats bleek in 1931 aan vervanging toe en onderging in 1990 een restauratie. In dat laatste jaar plaatsten de werklieden ook een stenen zetel achter de offersteen. Tot gemak van de priester. Laat dus niemand denken dat Petrus hier in het grijs verleden zijn vermoeide lichaam liet rusten.

Voortgaande verroomsing zorgde ervoor dat in het binnenste van de berg vanaf de jaren '30 een standbeeld van Sint-Pieter prijkte. Als gift van een gedelegeerde van het hoge Franse commissariaat in Syrië. De huidige kopie dateert van 1970. Want iemand die dacht dat het origineel antiek was, stal het.

Gebruik
Nog altijd kunnen ook geestelijke gasten hun liturgie opvoeren op de gewijde plaats. Ook wie het sacrament van het huwelijk willen ontvangen, kunnen dat in de oudste 'kathedraal' ter wereld toegediend krijgen.

Terwijl ik de kerk bezoek, ontpoppen twee Italiaanse reisgenoten zich als priester. Gewaden voor hun dienst blijken beschikbaar. Protestanten en moslims mogen naar hun pijpen dansen en wachten op het voltooien van hun werk. Preken mag trouwens ook.

Zelf vinden zij het natuurlijk indrukwekkend. Nota bene: een mis opdragen op „the place of Peter.” Zelfs een meelopende moslimgids acht dat alles „wonderful”. Maar lijken alle mensen eigenlijk niet op elkaar? Zouden tal van protestantse pastores het niet aardig vinden om te preken op de preekstoel van Calvijn?

Vorige aflevering:
• Tarsus: geboorteplaats van Paulus