Kiesdrempel geen oplossing voor versplintering politiek landschap

Het aantal fracties in het parlement loopt de spuigaten uit.” „Straks zijn er wel vier of vijf partijen nodig om een regering te kunnen vormen.” „Het land wordt onregeerbaar.” Wie zijn oor te luisteren legt in de wandelgangen van de Tweede Kamer, kan dit soort geluiden met enige regelmaat horen.

Maar is er wel sprake van een probleem? Uit statistieken blijkt dat het aantal fracties op de dag na de verkiezingen de laatste decennia niet spectaculair toeneemt. Na de laatste verkiezingen voor de Tweede Kamer kwamen er elf fracties in het parlement. Maar dat is zeker geen record. In 1994 traden er na de verkiezingen twaalf fracties aan. In 1971 en 1972 waren dat er zelfs veertien.

Ook het aantal fracties dat veertig of meer zetels behaalde bij de verkiezingen, is de afgelopen decennia niet spectaculair gedaald. In de jaren vijftig en zestig van de vorige eeuw waren er steeds maar twee partijen die consequent veertig of meer zetels behaalden. Dat waren de KVP en de PvdA. In de jaren zeventig was dat alleen de PvdA en na de vorming van het CDA eind de jaren zeventig waren het CDA en PvdA die tot het eind van de tachtiger jaren ieder meer dan veertig zetels behaalden.

Daarna wisselde het beeld. In 2003 behaalden CDA en PvdA beiden weer meer dan veertig zetels. Daarvoor en daarna behaalde slechts een van tweeën dat resultaat. Tijdens de verkiezingen van 2012 was het de VVD die als enige de grens van veertig passeerde. Het was overigens voor het eerst in de geschiedenis dat de liberalen zo hoog scoorden.

Vanwaar dan toch dat beeld over de voortgaande versplintering die als een veenbrand zou voortwoekeren? Tom van der Meer, hoogleraar politicologie aan de Universiteit van Amsterdam, denkt dat het te maken heeft met de bestuurscultuur in de gevestigde politieke partijen. „Politiek Den Haag is gewend aan coalities waaraan twee of drie partijen deelnemen. Als er meer partijen nodig zijn voor een coalitie, dan wordt het moeilijker om compromissen te sluiten.”

Nivellering

Volgens Van der Meer, die onlangs een boekje presenteerde onder de titel ”Niet de kiezer is gek”, voltrekt zich in het politieke landschap iets heel anders dan versplintering. „Vroeger hadden we twee grote partijen, die van de christendemocraten (eerst KVP en later CDA) en de sociaaldemocraten (PvdA). En er was een middelgrote partij, de VVD.

Anno 2016 zijn er zes à zeven partijen die elk zo’n twintig zetels kunnen bemachtigen met soms een uitschieter naar boven of naar beneden. Dat is geen versplintering, maar nivellering. Eigenlijk gaan alle grote en middelgrote partijen op D66 lijken als het gaat om de uitslagen bij verkiezingen.”

De stembusuitslagen van D66 wisselen al decennia sterk. De partij kan zomaar ineens in kiezersgunst stijgen tot boven de twintig zetels om daarna weer terug te zakken tot onder de tien. Dat lot kan ook andere partijen beschoren zijn. Het CDA heeft er al mee te maken. Die partij behaalde ooit 54 zetels, maar moet het nu doen met een schamele 13. De aanstaande verkiezing kan uitmonden in een kaalslag voor de PvdA. Die behaalde in 2012 38 zetels en staat in de peilingen nu op elf tot dertien.

Van der Meer vindt dat politieke partijen niet moeten klagen over deze verandering in het politieke landschap. „De kiezer is echt niet gek. De partijen moeten zich gewoon aanpassen aan de nieuwe werkelijkheid. De kiezers voelen zich niet langer gebonden aan een enkele partij. Ook de voormalig grote partijen moeten concurreren om de kiezersgunst. Dat is nu eenmaal een feit.”

Als voorbeeld noemt Van der Meer de PvdA. „In 2012 stond de partij heel laag in de peilingen. In de laatste weken kreeg de partij veel strategische kiezers die op PvdA-lijsttrekker Samsom stemden om Rutte uit het Torentje te houden. Maar omdat de twee opponenten vervolgens met elkaar in een kabinet gingen zitten, was het te verwachten dat die strategische kiezers zich weer massaal zouden afkeren van de PvdA. Daarbij komt dat regeren in crisistijd voor linkse partijen vrijwel nooit leidt tot zetelwinst.”

Democratisch gezien is de wisselende voorkeur van kiezers volgens de Amsterdamse hoogleraar geen probleem. „Het is een uitdaging voor de bestaande bestuurderspartijen. De afgelopen jaren regeerden Rutte en Asscher feitelijk al met een minderheidskabinet. Rutte deed veelvuldig een beroep op de oppositie. Dat is in mijn ogen alleen maar goed voor het functioneren van het parlement.”

Kiesdrempel

Het CDA ziet de invoering van een kiesdrempel als een oplossing om de veelheid van partijen in het parlement aan banden te leggen. De partij wil een minimum van drie zetels. Van der Meer verwijst die suggestie naar de prullenbak. „De veelheid aan partijen die nodig is om een coalitie te vormen, verminder je niet door een kiesdrempel van drie zetels. Als je met een kiesdrempel de formatie echt wilt vergemakkelijken, dan moet je wat doen aan de hoeveelheid middelgrote partijen. Maar dat betekent een kiesdrempel van ten minste 10 procent of 15 zetels; dat is het niveau waarop Turkije zit.”

Zo’n kiesdrempel zou de representatie van de bevolking in het parlement ernstig schaden, vindt Van der Meer. „Veel groepen zullen zich dan niet vertegenwoordigd voelen. En dat is slecht voor het vertrouwen van de burger in de politiek. Onderzoek laat zien dat het vertrouwen van burgers in de politiek lager is in landen waar een kiesdrempel is.”

Bovendien bestaat er volgens de hoogleraar geen aanwijzing dat het vormen van een kabinet gemakkelijker zal gaan als er geen kleine fracties in het parlement zitten. „De afgelopen jaren vormden de kleine partijen juist de motorolie in de coalitiepolitiek. Kijk naar de SGP onder Rutte I, kijk naar het sluiten van het lenteakkoord na de val van Rutte I, of naar de wisselende gedoogpartners onder Rutte II.”

Van der Meer heeft wel een alternatief voor een kiesdrempel. „Partijen zouden de kiezers meer heldere keuzes kunnen aanbieden, zodat burgers meer grip krijgen op wat er na de verkiezingen gebeurt. Te denken valt aan het sluiten van stembusakkoorden, waarbij partijen voor de verkiezingen met elkaar afspreken dat ze na de verkiezingen samen optrekken bij de vorming van een nieuw kabinet. Maar dat lef hebben partijen kennelijk nog niet.”

Van der Meer zou zich in kunnen denken dat partijen met een wat rechtser profiel op sociaal-economisch terrein, zoals VVD, CDA en D66, nauwer met elkaar samenwerken. En dat PvdA, SP en GroenLinks dat doen aan de linkerzijde van het politieke spectrum. „Voor deze verkiezingen zie ik dit niet meer gebeuren, maar wellicht na de verkiezingen wel. De tijd is gekomen dat politieke partijen over hun eigen schaduw heen moeten springen.”

Afsplitsingen

Wat wel een probleem vormt in het parlement, zijn de afsplitsingen na de verkiezingen. Dat aantal neemt de laatste decennia flink toe. Gewoonlijk zijn er dat een, twee of drie tijdens een kabinetsperiode. Een uitschieter vormt 1971. Toen waren er zeven. Dat aantal werd ook gescoord voor de verkiezingen van 2006 en nu ook, voorafgaand aan de verkiezingen van 15 maart. In absolute aantallen zijn in de huidige kabinetsperiode het hoogste aantal Kamerleden uit hun fractie gegaan of gezet: acht.

Volgens Van der Meer valt het allemaal wel mee. „Er is geen fundamenteel probleem; de afsplitsingen hebben een oorzaak. Zo’n vijftien jaar geleden kantelde het partijstelsel. Niet langer stonden allerlei christelijke thema’s in het midden van de belangstelling, maar meer algemeen maatschappelijke, zoals immigratie en integratie. Dat leidde ook tot de opkomst van andere politieke partijen. Als je kijkt naar de afsplitsingen in de afgelopen jaren, dan zie je dat de meeste afsplitsingen plaatsvinden bij de nieuwe partijen: LPF, PVV en ouderenpartijen. Ik zou daar niet dramatisch over doen. De praktijk leert dat afsplitsingen bij Kamerverkiezingen verdwijnen. De afgelopen 45 jaar verdwenen alle afsplitsingen na verkiezingen.”

Alleen Wilders vormt daarop een uitzondering, zo erkent Van der Meer. „Maar er zijn wel twee bijzondere omstandigheden die ervoor zorgden dat Wilders kon groeien: de LPF van Fortuyn ging ten onder en de kiezers zochten een alternatief. Verder won het oud-VVD-Kamerlid Wilders sympathie onder zijn vroegere partijgenoten omdat de VVD zich zo’n jaar of tien geleden nauwelijks durfde uit te spreken over thema’s als immigratie en integratie. Het succes van Wilders is niet het bewijs dat afsplitsingen succesvol zijn, maar eerder van de stelling dat de uitzondering de regel bevestigt.”

Kiesdrempel geen oplossing voor versplintering politiek landschap

Politiek

RD.nl in uw mailbox?