Moskou tornt aan erfenis Krim-Tataren

Edem Doedakov kijkt met afgrijzen naar het dak van de moskee van het Khanpaleis in Bachtsjisaraj, op de Krim. Er liggen gloednieuwe dakpannen op. Ze contrasteren met de oude muren van de moskee uit de zestiende eeuw. „Ze hadden de originele dakpannen kunnen gebruiken door deze te restaureren. Ze waren handgemaakt en eeuwenoud en hadden een unieke kleur. Maar nee, de Russen gummen de culturele erfenis van de Krim-Tataren uit.”

Krim-Tataren als Doedakov volgen de restauratie van het beroemde Khanpaleis met pijn in het hart. Doedakov, als architect betrokken bij eerdere restauraties van historische Krim-Tataarse gebouwen, beklaagt zich erover dat de verbouwing wordt uitgevoerd door een Russisch bedrijf dat tot dusver alleen nieuwbouw uit de grond stampte. Geen expert komt eraan te pas, zegt hij bezorgd.

Toeristen lokken

Naast de minaretten van de moskee torenen ook een gele hijskraan en een stalen constructie hoog boven de paleismuren uit. Bij de ingang proberen jongens toeristen naar binnen te lokken. Een bezoek aan het centraal gelegen Bachtsjisaraj vormt een van de excursies op het schiereiland. Het stadje was de vroegere hoofdstad van de Krim-Tataarse staat, waarvan de heersers in het Khanpaleis woonden. Met zijn historische moskeeën, badhuis en madrassa is Bachtsjisaraj voor de Krim-Tataren, overwegend soennitische moslims, heilig.

Doedakov (58) sloft een trap op om het dak beter te kunnen bekijken. Hij verzucht: „Die dakpannen zijn symbolisch voor wat er momenteel gebeurt. De Russen bouwen aan een nieuw imperium. Daarin is geen plek voor andere volkeren. De russificatie is in volle gang. De Russisch-Orthodoxe Kerk mag overal bouwen, terwijl onderwijs in de Krim-Tataarse taal op school wordt ontmoedigd. Alleen door te assimileren, door ons aan te passen, zijn we welkom. Maar de Krim is een autonome regio van Oekraïne. Onze beschaving is gericht op Europa, niet op Rusland.”

Een dag na zijn woorden pakt de Russische geheime dienst in Bachtsjisaraj twee Krim-Tataren op. Dit zijn niet de eerste arrestaties. Sinds het moment dat Rusland in maart 2014 het Oekraïense schiereiland de Krim annexeerde, maken de autoriteiten jacht op Krim-Tataren die zich verzetten tegen de Russische overheersing. Die beschouwen ze als illegaal, omdat ze ingaat tegen het internationale recht. Gearresteerde Krim-Tataren worden vervolgd wegens terrorisme of separatisme.

Het wantrouwen onder de Krim-Tataarse bevolking tegenover Rusland zit diep. De annexatie brengt traumatische herinneringen naar boven. In 1783 ging hun staat op in Rusland toen tsarina Catharina de Grote de Krim inlijfde, waarna de eerste verbanningen volgden.

De pijnlijkste periode dateert van 1944. Onder Sovjetdictator Jozef Stalin werden alle 240.000 Krim-Tataren van het schiereiland verwijderd. Per trein werden ze gedeporteerd naar Centraal-Azië. Een verschrikkelijke tocht. In de wagons moesten ze staan. Het wemelde van de luizen. Ziektes als tyfus sloegen toe. Naar schatting overleefden bijna 8000 Krim-Tataren de rit niet.

In de jaren tachtig konden de overlevenden terugkeren naar hun eigen grond. Volgens een volkstelling uit juli 2014 maken de Krim-Tataren 12 procent van de bevolking uit. In 1897 lag dat aandeel nog op 35,55 procent. Vooral door de komst van Russen zijn de verhoudingen gewijzigd.

Krim-Tataren willen niet zwijgen, zegt Emil Koerbedinov in zijn kantoor. Als advocaat komt hij op voor de gearresteerde Krim-Tataren. „Ze geven hun mening, protesteren tegen Rusland, uiten zich op sociale media. Vervolgens worden ze vervolgd. Het is repressie. De processen worden niet door onafhankelijke rechters geleid en zijn niet toegankelijk voor publiek. Geen advocaat kan de arrestanten bijstaan. Je kunt 25 jaar cel krijgen voor terrorisme. Dit argument gebruiken de Russische autoriteiten zodat het vonnis past binnen internationale normen.”

Koerbedinov (37), zelf Krim-Tataar, zat al eens tien dagen in de cel. „Wij zijn het volk van de dissidenten. Zo was het ook onder de Sovjet-Unie. Wij zijn opgegroeid met de Russische geheime dienst als tegenstander. Dat verenigt ons.” Rusland bepaalt wat de grenzen zijn, vervolgt Koerbedinov. „Zij beslissen welke islamitische boeken we mogen lezen.” Niet alleen op religieus gebied, maar ook op het politieke vlak gaat het Kremlin over de spelregels. Moskou verbood de Mejlis, een vertegenwoordigend orgaan van de Krim-Tataren, wegens extremisme. De leiders is de toegang tot het schiereiland ontzegd.

Terroristen

„Zitten er onder de Krim-Tataren dan geen terroristen?” Ivan Sjonoes verheft zijn stem boven een bord garnalen in een Frans café in de hoofdstad Simferopol. „Zij hebben een aanslag gepleegd op de elektriciteitscentrale vlak bij de Krim.”

Sjonoes (49) heeft weinig op met Krim-Tataren die de Russische autoriteiten verfoeien. Hij is lid van de regionale parlementaire commissie van interetnische relaties. De overheid zet zich juist in voor de Krim-Tataren, luidt zijn betoog. Hij somt op: Rusland bouwt in Simferopol een nieuwe moskee, Krim-Tataren krijgen pensioen en kinderbijslag, naast het Russisch en Oekraïens is het Krim-Tataars een officiële taal, er komen Krim-Tataarse scholen, Rusland restaureert hun paleis, Krim-Tataren kunnen hun feestdagen vieren en president Vladimir Poetin heeft een decreet ondertekend waarin de Krim-Tataren worden gerehabiliteerd na het leed dat hun werd aangedaan onder Stalin.

„Wat is hun probleem?” vraagt Sjonoes op hoge toon. „Absurd dat deze mensen ontevreden zijn. Dit is het deel van de samenleving dat altijd klaagt.”

De Krim-Tataren zijn overal op het schiereiland aanwezig. Onderweg duikt er altijd wel ergens een moskee op. Cafés hebben Krim-Tataarse gerechten op de menukaart staan. De gebedsoproep galmt over de huizen, door de straten en in de parken van Simferopol, Saki en Bachtsjisaraj. Her en der wappert de lichtblauwe Krim-Tataarse vlag.

In Simferopol heeft de krasse Refat Godzjenov (80) bewust afgesproken op het Leninplein. Hij loopt naar een rij portretten van Krimbewoners die vochten tegen nazi-Duitsland en wijst naar een zwart-witfoto van Alime Abdenanova, een Krim-Tataarse die overleed in 1944. Onder haar naam staat in het rood ”held van Rusland”. „Naar een oekaze van Vladimir Poetin”, laat Godzjenov erop volgen. Hij wil hiermee direct zijn punt maken: Rusland heeft niets tegen de Krim-Tataren.

Godzjenov zit in een Krim-Tataarse organisatie die samenwerkt met de Russische overheid. Hij gelooft niet in verzet. „Het is beter om samen te werken. Dan bereik je meer.” Verafschuwt hij het Kremlin dan niet voor wat er is gebeurd in 1944 met de deportaties? „Het was de kliek rond Stalin die dat besloot. Niet de Russen. En Stalin was een Georgiër, geen Rus. Dus waarom moet ik de Russen dit kwalijk nemen?”

Geen docenten

Een week later staat hij voor een nieuwe school in een buitenwijk van Simferopol en belt hij de directrice voor een rondleiding en interview. Het is een school waar les wordt gegeven in het Krim-Tataars. Boven de ingang staat in de eigen taal: Welkom.

Ten tijde van Oekraïne was er een begin gemaakt met de bouw van de school, legt directrice Goelnara Mortajeva (56) uit. Rusland heeft die afgerond. In de hoogste klassen wordt geen les gegeven in het Krim-Tataars. Niet omdat dat verboden is, zegt Mortajeva, maar omdat er op dat niveau geen docenten zijn die het Krim-Tataars beheersen. Ze verwacht dat de school gaat uitbreiden. De moslimbevolking groeit hard, geeft ze als verklaring.

Laat je niet misleiden door een nieuwe school of door een nieuwe moskee, klinkt de boodschap van hoofdredacteur Bekir Mamoetov (62) van de Krim-Tataarse krant Qirim. Aan een van de muren in zijn werkkamer hangt een tekening van Krim-Tataren, opgepropt in een treinwagon – het is 1944. „Moskou wil de politieke angel uit de Krim halen, zodat het Westen er niet meer over praat. Dus bouwen de Russen van alles om onrust te voorkomen en zodat het Kremlin kan zeggen dat het hart heeft voor de Krim-Tataren. Rusland wil ons zien assimileren. Maar dit is onze grond. We willen onze identiteit en erfenis bewaren.

Poetin wil de wereld laten zien dat hij een democratisch politicus is”, concludeert Mamoetov. „Tegelijkertijd zijn er huisarresten, arrestaties en verbanningen. Er wordt een klimaat geschapen dat de Krim-Tataren beter kunnen zwijgen of vertrekken, zodat ze geen probleem vormen voor Rusland.”

Dit is het derde en laatste deel in een serie reportages vanuit de Krim.

Moskou tornt aan erfenis Krim-Tataren

Buitenland

RD.nl in uw mailbox?